Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1864

Wandelingen door de Betuwe, ter opsporing van Germaansch-Bataafsche en Romeinsche oudheden, door D. Buddingh, lid van onderscheiden oudheid-, geschied- en letterkundige genootschappen, leeraar en bibliothecaris aan de koninklijke akademie te Delft. 1854-1860. Te Tiel, bij de wed. D.R. van Wermeskerken, 1861. In gr. 8vo, 112 blz. Met eene plaat, voorstellende het monument te Dodewert.

De schrijver leidt zijn belangrijk geschrift bij het publiek in, met het onderstaande motto, aan ten Hoet ontleend:

‘Heilige geboortegrond,
Tot mijn laatsten levensstond,
Hang ik aan u als een kind,
Dat zijn moeder teêr bemint.’

Onmiddellijk hierop volgt eene andere devise van Poinsenet de Sivry, te weten:

‘La crainte de déplaire aux antiquaires à système, doit-elle enchaîner le zèle dû à la vérité?’

Wij maken hiervan al dadelijk bij den aanvang onzer aankondiging gewag, omdat deze twee uitboezemingen ons de gewaarwordingen openbaren, die den heer Buddingh bij zijn schrijven bezielden: liefde tot den geboortegrond en het versmaden der vrees aanjagende ‘qu'en dira t on?’ In het voorberigt, wordt het den lezer duidelijk hoe de schrijver, wiens ‘voorgeslacht in vroegere eeuwen als welgeboren mannen onder de Patriciërs behoorde!’ de bouwstoffen van zijn werkje heeft verzameld, en wij kunnen niet anders dan den onverdroten ijver prijzen, die hem op zijne wandelingen vergezelde. Dat hij evenwel van de gelegenheid gebruik maakt, om Ds. Heldring eenige douceurs naar het hoofd te slingeren (zie o.a. blz. 3 en 23.), welke dien eerwaardigen oudheidkundige voorzeker niet aangenaam kunnen zijn, keuren wij in onzen Gelderschen eenvoud af; en ofschoon wij in de praktijk geen onbepaald vertrouwen stellen op den stelregel van Buffon: ‘Le stijle c'est l'homme!’

[p. 148]

zoo mogen wij de opmerking niet achterhouden, dat, indien de heer B. als leeraar ook zoo driftig is, hij met de woelzieke jongelingschap onzer dagen nog al ettelijke verdrietelijke uren zal hebben beleefd.

De onderwerpen, die de schrijver achtereenvolgens in zijn werkje behandelt, zijn:

Het eiland. De ouden saten en bewoners.

Een gedenkteeken, invloed der Romeinen.

Bathua, de Betuwsche maagd.

Civilis, de Bataafsche vrijheidskamp.

Godenleer. Geest en denkwijze, en ten slotte:

Christendom. Kapellen, kloosters en kasteelen.

Als eene soort van toegift, volgen zoogenaamde breedere aanteekeningen, in welke veel geleerdheid wordt ten toon gespreid, en die wij met groote belangstelling lazen. Zij omvatten:

De Loo-Kwestie.

Over den Atman (Attius) en koningstitel.

De Bataafsche vrijheidskamp.

Over Nerthus, bij Tacitus, Bal of Baldr, enz. en

Pallas, de Geldersche maagd.

In een naschrift, betuigt de heer Buddingh zijnen dank aan allen, die hem op den afgewandelden weg door de Betuwe, in verschillende rigtingen, welwillend en gastvrij ontvingen, en hij eindigt zijn geschrift met eene beleefde uitnoodiging aan de Betuwnaars, aldus geformuleerd:

‘Veel bleef er, zoo ik vertrouw, ook in de Betuwe zelve en in den Tielerwaard ter opheldering over, dat mijne aandacht ontging, waarop ik echter bij leven en welzijn, gaarne later zal terugkomen, wanneer men mij, van de Betuwe uit, daarop gelieft opmerkzaam te maken. De mededeeling van hier of elders gevonden oudheden, van oude akker- of veldnamen, de meest onverklaarbare woorden bij voorkeur, zullen mij daarom welkom zijn. Daartoe noodig ik, ten slotte, alle Betuwnaars minzaam uit, om mij mededeeling te doen van wat in oudheidkundig opzigt op hunnen bodem gevonden wordt, dat hunne aandacht trekt. Namen van akkers of velden, die men in deze wandelingen niet verklaard vindt, kunnen welligt over een of ander gedeelte der Betuwe nog meerder licht verspreiden: daarom wensch ik de aandacht van hare bewoners daarop te vestigen, gelijk op oude wegen- en straatnamen, de

[p. 149]

namen van oude kasteelen en heerenhuizen, al zijn ze thans ook gesloopt.’

Alles beschouwd, kunnen wij niet anders dan een gunstig oordeel uitbrengen over den arbeid van den heer Buddingh; wij zouden er zelfs het adverbium zeer willen bijvoegen, ware het niet, dat de toon, waarop hij de meeningen van Ds. Heldring, Mr. van den Bergh, Acker Stratingh en Cannegieter bestrijdt, ons tegen de borst stuitte. Doch wij zullen hierover verder zwijgen, en liever den lezer ten slotte eene kleine proeve mededeelen van den stijl en den redeneertrant van den verdienstelijken Buddingh. Men vindt haar op blz. 54-55.

‘Dat de oude bewoners van dit schoone eiland bij hunne komst hunne Germaansche godenleer en taal medebragten, zal, maar kan ook door niemand weersproken worden. De bewijzen daarvan, wij zagen het reeds, wat de taal betreft, kleven nog allerwege aan den grond dien zij als eene jeugdige schoone uit de wateren zagen verrijzen, dien zij door vreemdelingen zagen in bezit genomen; terwijl zij voor eigen vrijheid en onafhankelijkheid, dien grond op de bloedigste en hardnekkigste wijze poogden te verdedigen. Dat getuigen Grinnes en Vadar, Arenacum, Mauritium, gelijk Batavodurum. Geen wonder, dat de geschiedschrijver vermeldt, dat men in deze streken den krijgsgod (Mars) vereerde: ook dat strookt zoo geheel, met den geest en de denkwijze der dappere Batavieren. Onder hunne vele goden bekleedde voorzeker de krijgsgod, maar onder anderen naam, dan Romeinsche of latere geschiedschrijvers hem geven, eene voorname plaats. Eene aandachtige beschouwing zal ons menig spoor van zijne vereering en van toewijding van deze en gene plaats aan dien krijgsgod en andere goden en godinnen doen ontdekken. Zoowel als de namen onzer week nog ter herinnering strekken aan de goden der voorgeslachten, zoo draagt ook nog menige plaatsnaam getuigenis aan wien der goden zij was toegewijd, of wien men daar bijzonder vereerde. Zoo herinnert, om eerst een blik op de dagen te slaan, de Woensdag, aan Wodan, hun weldoener; tot hem zond men zijne wenschen (Wunsch = wensch) op, en men noemde daarnaar den dag, gelijk Donderdag naar hunnen dondergod Donar of Thunaer, en Vrijdag naar Freija of Frowa, de godin der liefde; zoo herinneren zon- en maandag nog aan de vereering van Sunna en Mond (zon en maan), terwijl de

[p. 150]

dings-dag (d.i. de thing- of regtsdag) elders ook Arctac, de dag der aarde, en Dis- of Disendag, de dag van den krijgsgod Tyr, Tys of Ty, genoemd werd. Dit dubbele heiligtal sloot dan met Surtr, dat is de sombere, donkere of onbekende god, aan wien de Surtr- of Saturdag gewijd was. Gelijk met de dagen, zoo was het ook met de maanden. En dat hadden zij met de overheerschende Romeinen gemeen, wier goden evenwel, naar hunne taal andere namen droegen. Naast Tyr- of Ty den krijgsgod, vereerden zij ook Baldr of Bal, den god des lichts, en vele andere.

Terwijl wij in de vereering van Wodan, Donar, Freija, benevens Tyr en Baldr hoogere denkbeelden van natuurvergoding zien doorschemeren, vooral bij de voorstelling, die men zich in het noorden vormde, zien wij, in de vereering van zon, maan en aarde, de lagere denkbeelden, waarbij men meer de stoffelijke natuurgewrochten zelf vergoodde. Ook toen, gelijk thans, hadden hoogere en lagere begrippen en voorstellingen plaats.’

De uitvoering is keurig netjes, gelijk alles wat de Tielsche firma levert. De plaat is eenvoudig, duidelijk en fraai.

Z., 1864.

L.A.H.