Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1864

Frederik II en Voltaire.

Het behoorde tot de eigenschappen der 18de eeuw, dat overal, maar vooral ook in Duitschland, de opvoeding der jeugd, onder de voornamere standen, aan Fransche handen werd toevertrouwd. Niet te ontkennen was het ook, dat, bij de taal en uiterlijke beschaving der Franschen, die van velen en ook der Duitschers toen nog verre achterstonden. Ook de eerste opvoedster en de eerste leermeester van Frederik den Groote, mevrouw de Rocoulle en Duhan, waren Franschen. Hieraan wordt niet alleen toegeschreven zijne vooringenomenheid met Fransche taal en letterkunde en zijne weinige bekendheid met zijne moedertaal - maar ook dat hij, die anders de beroemdste regent en veldheer van zijne eeuw was, zonderlinge begrippen omtrent de godsdienst koesterde, en niet dien stillen vromen zin bezat, die den mensch in voorspoed dankbaar en ootmoedig, in het ongeluk gelaten en blijmoedig maakt; zoo als wij dit onder anderen in den waarlijk grooten Gustaaf Adolf bevestigd zien. Ten tijde van Frederik den Groote schitterde aan den hemel der geleerden eene zon, die veel glans, maar geene warmte verspreidde. Het was Voltaire, - een mensch met buitengemeen veel verstand en scherpzinnigheid begaafd, maar wiens hart verre was van op de regte plaats te zitten. Aan hem denkende herinnert men zich onwillekeurig de woorden des Heilands: Zalig zijn de armen van geest; want hunner is het koningrijk der hemelen. Voltaire achtte zich rijk naar den geest, en versmaadde en verguisde daarom de godsdienst met hare bedienaren en vereerders; terwijl hij zich zelven vergoodde en daarom den vrede van het hemelsch koningrijk miste. Met al de wapenen, die een verstand en vernuft als het zijne hem aan de hand gaf, had hij het rijk der duisternis bestreden; niet echter uit liefde tot de waarheid, maar om aan zijne ijdelheid en zijnen onleschbaren dorst naar roem voldoening te geven. Hij kon slechts nemen, en niets geven; in de plaats van het bestreden rijk der duisternis, kon noch wilde hij het rijk des lichts stellen. - Frederik de Groote, door den uitste-

[p. 323]

kenden glans van den Franschman verblind, verhief Voltaire tot de waardigheid zijns vriends, nam hem aan zijn hof en, wat meer zegt, in zijn hart op, benoemde hem tot kamerheer en ridder, schonk hem een jaargeld van 6000 daalders en nog vele andere bewijzen van zijne ongeveinsde vereering en vriendschap. Maar, waar het hart voor het goede niet klopt, daar zoekt men ook te vergeefs naar dankbaarheid. Voltaire's vergelding van de gunsten en genegenheid zijns koninklijken vriends bestond daarin, dat hij tweedragt en vijandschap onder de overige geleerden aan Frederiks hof zaaide, den koning het manuscript eener verzameling van gedichten ontvreemdde, die door dezen vervaardigd waren, en wier openbaarmaking en verspreiding in velerlei opzigt een nadeelig licht op den vorst wierp; terwijl hij daarenboven de denkwijze zijns weldoeners in een schimpschrift lasterde. - Doch niet alleen de groote Frederik had zich over de ondankbaarheid en boosheid van Voltaire te beklagen. Toen de hertog de Choiseul nog de alles vermogende minister in Frankrijk was, had Voltaire hem, voor de van hem verworven gunsten, in woorden en geschriften hemelhoog verheven. Na den val van den gunsteling was Voltaire al het goede, dat hij van den hertog genoten had, vergeten, en deze wist zich op den ellendigen vleijer niet beter te wreken, dan door diens sprekende beeldtenis als weêrhaan op den toren van zijn slot te doen plaatsen. Voltaire stierf in 1778, in den ouderdom van 84 jaren, en liet een vermogen van 60,000 gulden aan jaarlijksche inkomsten na, maar geene kinderen, daar hij nooit getrouwd was geweest.

Drie jaren, van 1750 tot 1753, bragt Voltaire aan het hof van Frederik door, en onder de vele bijzonderheden, die men van dit verblijf verhaald en opgeteekend heeft, behoort ook de volgende pagiestreek, die minder algemeen bekend, en waarvan de echtheid niet tegengesproken is. Op eene reis des konings door Pommeren, waarop Voltaire hem vergezelde, had een jonge page, Pommeraan van geboorte, het vreeselijk ongeluk om des middags aan tafel zoo hard met een schotel tegen de paruik des Franschen wijsgeers te stooten, dat daaruit eene digte poederwolk oprees, die het hoofd van Voltaire voor eenige seconden onzigtbaar maakte. ‘Waar is toch mijn vriend Voltaire?’ vroeg de koning lagchend. ‘Hier, Sire!’ antwoordde deze, op pijnlijken toon, ‘verduisterd door een Pommerschen vlegel,’ (bête de Pommerance). De page verkropte zijne woede over de hem

[p. 324]

door Voltaire aangedane beleediging, daar de tegenwoordigheid des konings hem hiertoe dwong; maar behield zich voor, om bij de eerste gelegenheid wraak te nemen. Deze bood zich spoediger aan, dan de beleedigde partij verwacht had. Hij werd namelijk gelast vooruit te reizen, om op het volgende station voorspan en kwartier te bestellen. Aldaar aangekomen, trof de page reeds een troep landlieden aan, die de aankomst des konings verbeidden. Hij wendde zich tot hen met de vraag: ‘Waar is de schout van het dorp!’ - ‘Hier, heer page,’ was het antwoord, dat hem, onder eene diepe buiging, door den zelf tegenwoordigen Pommerschen magistraat gegeven werd. De page deelde hem de bevelen des konings mede, en zeide toen: ‘Nog één gewigtigen last heb ik er bij te voegen. Gij neemt twee of drie van uwe lieden en plaatst u, zoodra de koning aankomt, aan de portieren der tweede koets. Daarin zit namelijk de groote lijf-aap van den vorst, een lomp, gevaarlijk beest, waaraan den koning evenwel veel gelegen is. Terstond als de wagen ophoudt, zal de aap dien willen verlaten, hetgeen gij echter volstrekt niet gedoogen moet. Want is het dier eenmaal in vrijheid, dan klimt het in een oogwenk op den hoogsten boom of misschien op een dak, en dan kunt gij zien, hoe ge het terug krijgt. En gij weet, dat de koning wel goed, maar ook wat driftig is....’ - ‘Wees gerust, heer page,’ zeide de schout, ‘wij zullen wel zorg dragen, dat het beest niet uit den wagen komt.’ De pagie, die zich reeds vooruit over de gevolgen van zijnen inval verheugde, reed nu verder, en de boeren verbeidden thans met nog meerder gespannenheid de komst van den koning en zijnen lijf-aap. Eindelijk kwam de stoet aan. Frederik II verliet zijn rijtuig en ging in het posthuis om eenige ververschingen te gebruiken. Onverwijld begaf zich de schout met zijne onderhebbenden, wier getal door vrijwilligers nog zeer was toegenomen, op den aangewezen post. De postiljons spanden de paarden af; de hofbedienden kwamen toesnellen om den Franschen gunsteling uit den wagen te helpen; maar werden door de boeren afgewezen, onder verzekering dat alles zou worden nagekomen, wat de heer page besteld had. De uitvoering van hunnen last nam ook dadelijk een aanvang, toen de philosooph zijne magere hand uit het raam stak en die naar de greep bragt om het portier te openen. De schout tikte namelijk vrij onzacht met zijnen stok op de knokkige vingers, terwijl hij riep: ‘Pst! pst! wil je weg

[p. 325]

gaan!’ De hand trok zich oogenblikkelijk terug, maar slechts om plaats te maken voor een vuurrooden neus en een paar grijze oogen, die vonkelend van woede naar den vermetele zochten, die hem zóó had durven beleedigen. Aangemoedigd door het voorbeeld van den schout, bragt een der omstanders den vermeenden aap nu zulk een duchtigen slag op den neus toe, dat dezen het water over de wangen liep, en zijne gramschap in razernij veranderde; hij stortte zijn gal uit in een vloed van Fransche smaadredenen en verwenschingen, bij het hooren waarvan de boeren uitriepen: ‘Hoort, hoort eens - hoe hij zijn apentaal spreekt!’ En nog stonden zij vol verwondering te luisteren, toen eene nieuwe en hevige beweging van het hoofd en de hand van den lijf-aap, al hunne waakzaamheid en zorg vorderde. Hoeden en stokken werden gezwaaid en door allen om strijd: ‘Pst! pst! stil! naar binnen!’ groepen, om den aap van zijn voornemen af te brengen. Het kon niet lang duren, of dit tooneel moest door het opzien, dat het baarde, het verder gevolg des konings ter ooren komen; de philosooph was dan ook weldra uit de handen van zijne kwelgeesten verlost en Voltaire verzuimde niet den bewerker van deze pots bij den koning aan te klagen. De page beleed dadelijk alles. ‘Ik had’ voegde hij ter zijner verdediging er bij, ‘den kamerheer uwer majesteit wel de beleediging van mijn persoon, maar niet die mijns vaderlands kunnen vergeven.’ Op bevel des konings, moest de schuldige in zijne tegenwoordigheid Voltaire om verschooning vragen, en toen deze daarmede niet tevreden was, maar de wegzending van den page eischte, gaf de koning hieraan gehoor, doch verzachtte dien eisch in zooverre, dat hij hem tot kornet bij het regement zwarte huzaren aanstelde, en den overste daar van magtigde om in de kosten zijner uitrusting te voorzien.