Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1861

De Zoon des Menschen de Heiland der Wereld. Leerredenen door Dr. S. Hoekstra Bz., Hoogleeraar aan het Doopsgezind Seminarium te Amsterdam. (Te) Amsterdam, (bij) P.N. van Kampen, 1861. Prijs ƒ 3,90.

De tegenstanders der dusgenaamde moderne theologie, ten minste velen hunner, ontkennen dat dezer aanhangers het evangelie kunnen verkondigen. Volgens hen missen de mannen der nieuwe rigting de stevigste fundamenta fideï, en moeten zij, zoo ze leeraren der gemeente zijn óf hun betrekking nederleggen, óf de gemeente misleiden. Daargelaten het harde en aanmatigende van zulk een oordeel - de vraag of er iets waars aan ten grondslag ligt moet als van zelf opkomen bij de betrokken personen in de eerste plaats, en vervolgens bij alle belangstellende leden der gemeente. Niet dat de moderne theoloog van zich zelven zou

[p. 540]

meenen, dat hij het evangelie niet zou kunnen prediken; integendeel, hij houdt natuurlijk zijne voorstelling van het evangelie voor meer zuiver, meer waar dan de vroegere. Maar kan hij beantwoorden aan hetgeen de gemeente, die hem tot leeraar koos, van hem verwacht? Kan de gemeente vrede hebben met een predikant die in 't openbaar wegwerpt vele van de dingen, met welke zij altijd gemeend heeft, dat het Christendom staat en valt? Achten we al het alternatief tusschen het afstand doen van het leeraarsambt en het misleiden der gemeente te forsch, ontegenzeggelijk verkeert de moderne theoloog, zoolang de tegenwoordige overgangsperiode duurt, in eene moeijelijke positie tegenover de gemeente. De huismiddeltjes, welke hem door vele welmeenende raadslieden worden voorgeschreven, baten hem extra weinig. Het zijn niets dan vage, weinig beteekenende uitdrukkingen. Voorop staat, dat de patient in geen geval tegen zijne overtuiging mag spreken en handelen; maar hij moet met voorzigtigheid te werk gaan, alsof N.B. iemand zich ernstig voornemen kon dit niet te doen; hij moet de omstandigheden, de gesteldheid zijner gemeente niet over 't hoofd zien, alsof niet iedereen zich daartoe verpligt zou gevoelen; hij moet er op passen, dat hij de gemeente niet in haar geloof schokt, alsof dit altijd zoo gemakkelijk kan zamengaan met het uitspreken zijner overtuiging. 't Is waar, voorzigtigheid is zeer aanbevelenswaard vooral in eene zoo gewigtige zaak, maar tusschen haar en eene overdreven angstvalligheid, welke afkeuring verdient, is maar als ééne schrede. Bekendheid met zijne gemeente, waardoor hij naar gelang van zaken kan handelen, is voor den modernen theoloog hoog noodzakelijk, maar het vereischt een bijzonder scherpen blik, om met juistheid te kunnen zien, wat men voor eene gemeente kan doen, en moet nalaten. Bezorgd te zijn, dat men de gemeente door het prediken in moderne rigting niet schokke of ergere, het is pligt; doch evenzeer is het te veroordeelen, zoo men niet alles aanwendt; om de ontwikkeling der gemeente te bevorderen, en de rigting welke deze neemt, moet afhankelijk zijn van die des leeraars. En waar liggen hier tusschen opregtheid en onvoorzigtigheid, tusschen voorzigtigheid en misleiding de juiste grenzen?

Die vage raadgevingen baten niets, zelfs niet wanneer ge-

[p. 541]

zegd wordt, wat zoo schoon klinkt, dat de prediker maar met zijn eigen geweten te rade moet gaan. Dat weet iedereen wel, en behoeft niet gezegd te worden. ‘Kan ik, de moderne rigting, volgende, het evangelie verkondigen? Kan ik dat doen zonder ergernis te geven aan, tot stichting eener welgezinde gemeente? Mag ik het doen? Moet ik het doen? Hoe moet ik het doen?’ - Dit zijn de levensvragen voor den leeraar, op wien de nieuwe beweging op theologisch gebied invloed heeft uitgeoefend. En in den strijd, dien hem het zoeken naar antwoord op deze vragen kost, kan geen hulp hem welgevalliger zijn, dan welke hem wordt aangeboden, zoo dikwijls de koryphaeën der moderne theologie hun predikwerk openbaar maken. Daarom moet de bundel leerredenen van Dr. S. Hoekstra Bz., welken wij thans aankondigen, een velen welkom verschijnsel zijn. Het is waar, ultraradikalen zullen den Amsterdamschen hoogleeraar den naam van modern theoloog weigeren; zij bepalen dien naam tot een engeren kring, en gronden hun beweren op bepaald niet-moderne antecedenten des professors, Doch, daar wij in den aanhef der eerste leerrede van dezen bundel Dr. H. zelven hooren verklaren, dat de nieuwe denkwijze in beginsel de zijne is, dat hij opentlijk daarvoor wil uitkomen, dan zouden wij al in deze leerredenen bewijzen voor het tegendeel moeten vinden, om den prediker niet op zijn woord te gelooven. De niet-moderne antecedenten laten wij buiten rekening. Een geestrijk en ijverig man, voor wien consequentie niet de vertaling van ons Hollandsch woord koppigheid is, blijft niet op hetzelfde standpunt staan; hij leeft en studeert niet te vergeefs. Eene vergelijking tusschen de vroegere en laatste geschriften van prof. H. moge deze bewering staven.

Is deze dan nu modern theoloog? - Wij antwoorden niet, maar schrijven uit het voorberigt des hoogleeraars deze woorden af, opdat de lezer zelf kunne oordeelen:

‘Het standpunt van beschouwing des Christendoms, in den titel: “De Zoon des menschen de Heiland der wereld,” en vooral in de inhouds-opgave uitgedrukt, komt hierop neêr.

1. Jezus Christus de volmaakte mensch.

Een volmaakt menschelijk leven het hoogste, wat zich, beneden de Godheid zelve, denken laat.

[p. 542]

2. Het Christendom niet eene bijzondere godsdienst tegenover de Joodsche of Heidensche godsdiensten.

Alle godsdiensten hebben deel aan de ware, die boven alle vormen en stelsels staat.

Het Christendom de volmaakte uitdrukking van datzelfde, wat ook Joden en Heidenen, op meer of minder gebrekkige wijze en in onvolmaakte vormen, hebben pogen uit te drukken in hunne beschouwing en vereering van de Godheid.

3. De ingeschapen behoeften en de inspraken van den inwendigen mensch de eenige grondslag, waarop het Christendom rust. Al het overige, van welken naam ook, welligt voorbijgaand hulpmiddel, om tot geloof te brengen, maar geen wezentlijke grondslag des geloofs.

4. Niet de erkenning van feiten, maar wel de erkenning van de eeuwige waarheden, in de verhalen van de feiten uitgedrukt en verheerlijkt, het wezen der Christelijke geloofsovertuiging.’

Van dit standpunt van beschouwing is de prediker in zijne leerredenen niet afgeweken, indien men eenige antieke uitdrukkingen, met moderne bedoeling gebezigd, uitzondert. Zonder schroom heeft hij zijne overtuiging uitgesproken; evenmin heeft hij bij de uitgave dezer leerredenen zich zelven gespaard. Immers vinden wij in den bundel een kers-, een paasch-, een hemelvaarts- en een pinksterpreek. Hierdoor wordt ongetwijfeld de uitgave belangrijker, zoo men ze althans beschouwt als eene proeve van wat de moderne theologie op den kansel vermag; en daarbij, hierdoor bewijst de hoogleeraar eene wezentlijke dienst aan velen zijner geestverwanten, voor wie de feeststoffen vooral struikelblokken zijn in den waren zin des woords.

Het is nu maar de vraag, of de gemeente die zulke leerredenen hoort, niet noodzakelijk geschokt en geërgerd moet worden, of die leerredenen, niettegenstaande zij van modernen geest zijn doortrokken, stichten kunnen.

Wij maken niet de minste zwarigheid om te getuigen, dat wij ons niemand kunnen voorstellen die door leerredenen als deze zou kunnen worden geërgerd, of zelfs maar geschokt in zijn geloof. Daarentegen zijn zij naar ons oordeel zoo stichtelijk, dat wij ons niemand kunnen voorstellen, die ze hoort of leest, zonder zich bekrachtigd in den geloove te gevoelen.

[p. 543]

De over 't algemeen heldere voorstelling van zaken gaat gepaard met hoogen ernst, en vurige ingenomenheid met Christus en het evangelie, zoodat deze leerredenen zonder twijfel velen van hun vooroordeel tegen de nieuwere rigting zullen genezen. Op velen zullen zij denzelfden indruk maken, als op zeker geleerd en opregt tegenstander der moderne theologie, die na de lezing van ‘De Zoon des menschen de Heiland der wereld’ verklaarde: ‘ik vereenig mij niet met de voorstellingen der moderne theologie, maar indien al haar aanhangers prediken als Hoekstra, dan vrees ik van haar geen onheil voor de gemeente. Zulke preken moeten ook anti-modernen -stichten.’

Meer dan eene reden hebben wij om Prof. Hoekstra's kanselarbeid ten ruimste aan te bevelen aan allen, die begeerig zijn eene proeve onder de oogen te krijgen van preken in moderne rigting. Maar niet minder redenen hebben wij om deze leerredenen in handen te wenschen van allen, die prijs stellen op waarlijk stichtende en opbouwende lektuur, en die verstandig genoeg zijn om te begrijpen, dat men de stichting niet bij één bepaalde godsdienstige rigting behoeft te zoeken. Wie dit laatste nog niet inzien, mogen het leeren uit Dr. Hoekstra's laatste leerredenen.