Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1861

Christendom en Menschheid. Beantwoording der vraag: welk moet het leidend beginsel zijn bij de verklaring van de geschiedenis der Christelijke Kerk? Redevoering ter aanvaarding van het ambt van buitengewoon Hoogleeraar in de Godgeleerdheid aan de hoogeschool van Leiden, den 21sten September 1860 uitgesproken, door Dr. L.W.E. Rauwenhoff. (Te) Leiden, (bij) S.C. van Doesburgh, 1860. In 8vo., 52 bladz.

Het was voor de curatoren der Leidsche hoogeschool geene ligte taak, na den dood van professor Kist den man te kiezen, die in zijne plaats den leerstoel der Kerkelijke Geschiedenis zou bezetten. De uitstekende beoefenaars van dit gedeelte der theologische wetenschap zijn niet menigvuldig in ons vaderland. Wel moest door velen één naam terstond genoemd worden, die van den als Kerkhistoricus vooral zoo beroemden hoogleeraar Moll, maar hij wees de uitnoodiging af om Amsterdam voor Leiden te verlaten. Eindelijk bepaalde zich de keuze op den predikant der Leidsche gemeente Dr. L.W.E. Rauwenhoff, en deze verklaarde zich bereid, het hem opgedragen ambt te aanvaarden. Was

[p. 537]

die keuze gelukkig? Rauwenhoff was bekend als een gevierd prediker, als een uitstekend discipel en warm bewonderaar van professor Scholten; zijne dissertatie en enkele uitgegeven geschriften hadden hem den naam verschaft van een bekwaam theoloog; maar van zijne beoefening der Kerkelijke Geschiedenis had hij geen openbaar blijk gegeven. Wat is er dan van hem voor dit vak te verwachten? Voor allen, wie die vraag ter harte gaat, is het van belang de inaugurele oratie van den nieuwen professor te leeren kennen. Men weet immers dat zulk eene redevoering gewoonlijk het programma bevat, waaraan de spreker zich bij zijne behandeling der wetenschap wenscht te houden. Wij leeren dan ook hier het standpunt kennen, waarop Rauwenhoff zich bij de beschouwing der kerkelijke geschiedenis plaatst en van waar hij bij hare verklaring wil uitgaan. Hij verklaart, wat volgens hem het leidend beginsel moet zijn bij zijn onderwijs.

De taak van den geschiedschrijver is deze, dat hij, ‘de gebeurtenissen in haar inwendigen zamenhang en hare noodwendigheid leere begrijpen.’ Welke methode heeft men te volgen om deze taak goed te volbrengen? Vooreerst moet bij de behandeling der geschiedenis aan het supranaturalisme alle stemregt worden ontnomen. De onderstelling van eene telkens in den loop der dingen ingrijpende hoogere magt, geeft aanleiding tot willekeur en verklaart niets. Vervolgens wordt hier het beginsel der Tübingsche godgeleerden besproken. ‘Geheel de ontwikkeling der kerk wordt, naar hunne meening, door de idee der kerk beheerscht. De idee heeft in zich het vermogen, om zich in onderscheiden openbaringsvormen of hare verschijning, gelijk het heet, uit te zetten, zoodat de feiten, waarvan de geschiedenis verhaalt, de verschillende betrekkingen vertegenwoordigen, waarin de idee tot hare verschijning kan staan. Maar in de wijze, waarop de idee zich aldus door hare verschijning heen beweegt, volgt zij eene door haar eigen inhoud bepaalde wet, die men uit den gang der gebeurtenissen kan leeren kennen.’ - Is deze beschouwing ten deele in haar regt, omdat zij den belangrijken invloed erkent, dien het beginsel der kerk op hare ontwikkeling heeft gehad; zij kan niet geheel worden goedgekeurd, zij is eenzijdig en vergeet hoe de kerk zich

[p. 538]

ontwikkeld heeft ook onder den invloed van al datgene, waarmêe zij in den loop der eeuwen in aanraking is gekomen. Na de afwijzing dezer beide methoden stelt de redenaar voor, wat dan naar zijn gevoelen, de ware behandeling der kerk-geschiedenis moet geacht worden: ‘door een kritisch onderzoek naar den oorsprong van het christendom wordt zij ingeleid. Hare indeeling wordt bepaald naar die gebeurtenissen, die met het meeste regt als keerpunten in de openbaring van den geest der menschheid op kerkelijk gebied mogen worden beschouwd. In elk der aldus onderscheiden tijdvakken wordt eerst gevraagd, hoe daarin de toestand der menschheid, voor zoover die met de kerk in aanraking komt, is geweest. In hetgeen ten dien aanzien blijkt wordt dan de verklaring gezocht, vooreerst van hetgeen, naar luid der bescheiden, het bewustzijn van dien tijd aangaande het christelijk beginsel gekenmerkt heeft, vervolgens van de wijze waarop, blijkens de feiten, de christenheid in haar leven, dat beginsel heeft geopenbaard.’ - Deze behandeling gaat uit van het beginsel: de oorzaak der verschijnselen te zoeken in den mensch. - De bedenkingen tegen dit beginsel te maken, worden vervolgens beantwoord. De wereldbeschouwingen, waarop het gegrond is, verdedigd. Veel goeds en schoons is hier te lezen, maar of het voldoende is om die wereldbeschouwing te regtvaardigen, gelooven wij niet. Wat zal het baten om een' anders denkenden te overtuigen, of men al zegt: ‘alleen die wereldbeschouwing is goed, die u in staat stelt, de wereld waarlijk te begrijpen. Wilt gij dan de waarde der uwe leeren kennen, gij moet beproeven, in hoeverre gij met haar elk verschijnsel in de geschiedenis tot zijn regt kunt laten komen;’ indien men niet tevens zelf zulk eene proef neemt? Bovendien wie zal bepalen of een verschijnsel bij deze of die verklaring waarlijk tot zijn regt komt? Het onderscheid tusschen goddelijk en natuurlijk, christelijk en menschelijk wordt opgeheven, de geschiedenis der kerk moet verklaard worden alleen uit den geest der menschheid. Zoo zal de geschiedenis, volgens den hoogleeraar, bij uitnemendheid aan de zaak van het Godsrijk dienstbaar zijn. Wij hopen van harte dat het zoo zij. Maar kunnen wij het ook verwachten? Zal op dit standpunt de consequentie vermeden kunnen worden, waarbij

[p. 539]

niet alleen de tegenoverstelling, maar ook het onderscheid tusschen God en den mensch wegvalt? Moet zulk eene beschouwing niet leiden tot pantheisme? Wij vragen slechts. - Nog ééne vraag: wanneer men de verklaring van den inhoud der kerkelijke geschiedenis alleen in de menschheid zoekt, wanneer men in alles de openbaring ziet van den geest der menschheid, die in alles leeft; heeft men dan regt om te verzekeren, dat men overal God in de geschiedenis vindt, en dat geheel de geschiedenis alzoo een spiegel wordt van Gods volmaaktheid? Heeft men regt om zich als ter verdediging of regtvaardiging van eene wereldbeschouwing, gelijk hier voorgesteld wordt, te beroepen op ‘het loflied, dat ons reeds uit Israëls heiligdom tegenruischt: de Heer regeert, de aarde verheuge zich!’

Doch reeds genoeg en naar het oordeel van sommigen misschien meer dan genoeg. Dat de redevoering van professor Rauwenhoff merkwaardig genoeg is om met aandacht gelezen en met ernst overdacht te worden door allen, die belang stellen in den strijd onzer dagen op theologisch gebied, zal wel geene aanwijzing meer behoeven. Wij bevelen haar daarom zoowel den tegenstanders, als den voorstanders der moderne theologie aan.

R.

V.