Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1861

[p. 436]

Verzameling van Bijdragen tot de Godgeleerdheid uit het buitenland. Uitgegeven bij de Godgeleerde Bibliotheek of reeks van wetenschappelijk-theologische werken uit het buitenland. Jaargang 1859, met twee gelithoghr. platen. (Te) Utrecht, (bij) Kemink & Zoon.

Eenige jaren geleden vormden de HH. Kemink en Zoon het loffelijk voornemen om wetenschappelijke theologische werken uit het buitenland in onze taal te doen overbrengen en voor betrekkelijk geringen prijs verkrijgbaar te stellen. Eene afzonderlijke redactie nam de zorg voor keus en vertaling der werken op zich, en door hunne vereenigde bemoeijingen verschenen reeds vele belangrijke werken, de meeste uit het Duitsch vertaald. Zij vormen te zamen de ‘Godgeleerde Bibliotheek.’

Het boek dat wij aankondigen is een aanhangsel daarvan. Het is eene verzameling van vertaalde kleine stukken, die in de oorspronkelijke taal, hetzij afzonderlijk, hetzij als tijdschrift-artikelen verschenen, te klein om een afzonderlijk deel te vormen, te goed om voorbij gegaan te worden.

De rei wordt geopend door eene verhandeling van Gerhard von Zezschwits, over het Grieksch der Bijbelsche schrijvers.

Het is bekend dat de taal, waarin het N.T. geschreven is, zeer afwijkt van het Grieksch der goede Grieksche schrijvers. Zij verschilt hemelsbreed niet alleen van de taal van Plato, maar ook van die der lateren, zoo als Plutarchus. Wat is daarvan de oorzaak? De schrijvers des N.T. kenden hun Grieksch grootendeels uit de vertaling der zeventigen, wier taal zeer gebrekkig was. Maar dat is niet de eenige oorzaak. Groote invloed oefenden op de taal de nieuwe, christelijke begrippen. Geen wonder. De hoofddeugden der Grieken waren σωφροσύνη en εὐσέβεια, hun ideaal was ϰαλὸς ϰἀραϑὸς te zijn; de christelijke schrijvers des N.T. hadden te schrijven over geloof, zonde, genade en dergelijke begrippen die aan de Grieken vreemd waren. Zoo moest dan onder den invloed van het christendom de woordvorming zich in eene bepaalde rigting ontwikkelen en kregen reeds bestaande woorden eene nieuwe beteekenis.

Dien invloed van de christelijke begrippen op de Grieksche taal aan te wijzen, is het doel van von Zezschwits. Hij be-

[p. 437]

handelt daartoe de woorden ἅγιος, εὐσέβεια, ξάϱις, ϰόσμος, ϰαϱδία, ψυξὴ, πνεῡμα, en eenige andere van minder belang.

Eene zoodanige beschouwing moet wel interessant zijn. Immers is zij juist geschikt om het onderscheid tusschen de Grieksche en de christelijke wereldbeschouwing in het licht te stellen.

Ik geloof evenwel dat er op de wijze waarop de S. zijn thema uitwerkt, nog al aanmerkingen te maken zijn, vooral op de behandeling van de woorden ϰαϱδία, πνεῦμα, ψυξὴ, waarbij de zucht om over begrippen te philosopheren, nadeelig gewerkt heeft op de exegese. Ik begrijp ten minste niet hoe iemand schrijven kan: ‘Zoo is overal in het N.T. het object van het verlossingswerk (σώζειν) de ψυξὴ.’ Denkelijk dacht de S. aan Matth. XVI: 25. Hij voegt er bij ‘dat het orgaan waartoe het (het verlossingswerk) zich wendt, voornamelijk ϰαϱδία genaamd wordt, en het geestesgebied, waarop het wordt volbragt, πνεῡμα blijft.’ Op zulke grondslagen kan nooit een stevig gebouw worden opgerigt.

Eene geschiedkundige beschouwing van den psalmbundel als gezang- en gebedenboek, door Otto Strauss, is het tweede stuk. Het beschrijft hoe de christenheid de psalmen steeds in waarde gehouden heeft, en bij monde van kerkvaders en hervormers hare liefde voor dien bundel heeft betuigd, en tevens welk gebruik zij daarvan gemaakt heeft, waarbij dan ook natuurlijk de onderscheidene melodiën, de Ambrosiaansche zangwijzen en de kerkmuziek van Palestrina ter sprake komen.

De Pred. Güder te Briel heeft in de Theol. Stud. der Krit. 1857, een artikel geplaatst dat mede opgenomen is onder den titel: Onderzoek naar de leer van het geweten volgens de Schrift.

Volgens dien titel moet het een exegetisch onderzoek wezen, het is evenwel veel meer dogmatisch of liever philosophisch dan exegetisch.

Ik herinner mij dat A. des Amorie van der Hoeven Jr. in eene zijner recensies zegt: ‘dat de Hollandsche werken over de leer der Schrift zich dikwijls te veel bepalen bij fragmentarische verklaring van bijbelplaatsen.’

De Duitsche theologen loopen daarentegen gevaar van in het andere uiterste te vervallen: namelijk exegese en philosophie zoo door een te mengen, dat men na het lezen

[p. 438]

hunner verhandelingen nog niet regt weet wat de leer van Jezus of de apostelen eigenlijk zegt. Güders verhandeling is daarvan een voorbeeld.

Hij geeft in den aanvang de wijze van behandeling aan die hij volgen zal, en schrijft dat hij de onderscheidene plaatsen der Schrift waar van ‘het geweten’ spraak is niet zal nagaan,’ in de toevallige volgende waarin zij ons door de geschriften des N.T. worden aan de hand gegeven. Wij geven er de voorkeur aan, de verschillende uitspraken van voren af aan in bepaalde orde bij een te brengen, eene orde, die uit den inhoud der plaatsen zijn oorsprong neemt, zonder acht te geven op de schrijvers dier uitspraken.

Eene zeer gulle bekentenis voorzeker! Maar daarmede spreekt de S. het vonnis uit over zijn eigen werk. Op deze wijze toch worden de gegevens uit de brieven van Petrus, uit dien aan de Hebreën en uit die van Paulus, allen door elkander gemengd, hetgeen zeker niet bijdraagt tot het verkrijgen van zuivere resultaten.

‘Maar moest de S. dan’ zoo zal men vragen ‘om de 3 plaatsen uit 1 Petr. en de 5 plaatsen uit Hebr. afzonderlijke hoofdstukken maken: Leer van het geweten volgens Petrus, en Leer van het geweten volgens den brief aan de Hebreën? Neen, dat behoefde niet; de S. had die 3 en die 5 plaatsen wel geheel kunnen weg laten, omdat zij toch niet voldoende zijn om daaruit de leer der beide schrijvers te leeren kennen, en zich alleen met Paulus kunnen bezig houden. Immers bij hem alléén kan met de hoop op eenig resultaat eene leer van het geweten zoeken.

De vertaling van Güder's stuk is niet gelukkig, misschien ligt dit eenigzins aan de duisterheid van het oorspronkelijke. Zoo lees ik o.a. ‘blijkbaar heeft de begeerte de bovenhand om het geweten niet eens slechts voor het bewustzijn van de zedewet te houden, dat in een concreet geval tot handelen aanspoort, of voor de inhoudrijke vorm voor de aandoeningen van den wil, maar tevens en bovendien nog voor het bewustzijn van de persoonlijke betrekking van den mensch tot God, of veeleer eigenlijk zelfs voor de eenheid der godsdienstige en zedelijke wezens gedetermineerdheid, zoowel in hare onmiddelijkheid, als in haren tot bewustzijn verhoogden toestand,’ en later ‘het geweten ge-

[p. 439]

tuigt nu, om zoo te spreken, van achteren aan 't bewustzijn, dat het heilige voortdurend door het geweten in bescherming genomen........op zijde is geschoven, hetgeen op eene vlek, eene bezoedeling gelijkt, die op 't geweten geworpen is geworden!’

Met groote voldoening daarentegen zal men, naar ik vertrouw, de twee bijdragen lezen over christelijke kunst. De eene uit den ‘Evangelische kalender,’ die door den bekenden Prof. Piper uitgegeven wordt, beschrijft de onderscheidene afbeeldingen en symbolen van ‘de geboorte, dood en opstanding van Christus’ uit den eersten christelijken tijd, volgens twee zeer oude sarkophagen te Milaan en te Rome.

Hoogst belangrijk zijn deze, niet alleen als bijdragen tot de geschiedenis der christelijke kunst, maar ook voor de dogmengeschiedenis, daar zij ons doen zien hoe in de eerste eeuwen het leven van Jezus in de christelijke kerk werd opgevat.

De S. leert ons dat in den allereersten tijd slechts zinnebeeldige voorstellingen van 's Heilands werkzaamheid vervaardigd werden - een uitvloeisel van de geheel dogmatische opvatting van zijn leven. Eerst later won eene meer historische beschouwing veld en begon men afzonderlijke gebeurtenissen uit het leven van Jezus half historisch af te beelden. Vervolgens doet de S. ons zien ‘dat de voorstelling van Christus geboorte in de eerste eeuwen maar zeldzaam voorkomt; onder zoovele Romeinsche sarkophagen wordt zij slechts op een viertal gevonden. Dit heeft eene dogmatische beteekenis niet zoo zeer wat Maria betreft,’ (omdat deze niet op die afbeeldingen voorkomt) ‘als wel wat de opvatting van den persoon van Christus en het gansche verlossingswerk aangaat. Dit op den achtergrond treden van het begin zijns levens in tegenstelling met het einde, in de oudere afbeeldingen stemt volkomen overeen met zijne verschijning in die heilige tijden (?) waarvan het opmerkelijk is dat de herinnering aan Jezus dood en opstanding wekelijks op Vrijdag en Zondag, en na de tweede eeuw jaarlijks met Paschen gevierd werd, terwijl het gedachtenisfeest van de geboorte des Heeren eerst in de vierde eeuw werd ingesteld. - - - Eerst toch beschouwde en vierde men het einde van Jezus leven, in hetwelk, volgens zijne verklaring

[p. 440]

aan het kruis het verlossingswerk volbragt is. - - - - Langzamerhand won het gevoelen veld dat die dood in verband met het gansche Godmenschelijk leven van den Verlosser moet opgevat worden. - - - Zoo verkreeg ook de geboorte van den Heer hare ware plaats.’

Ons verslag mogt niet verder gaan, vooral omdat wij ten slotte op eene nog belangrijker voorlezing van Prof. Piper zelven te wijzen hebben die tot titel heeft: ‘de christelijke leeldenkring’ en even als de vorige door eene uitmuntende lithographie wordt opgehelderd.

Wij kunnen hem die iets weten wil van de geschiedenis der christelijke kunst (bepaaldelijk van schilder- en beeldbouwkunst zooals deze zich in de dienst der kerk ontwikkeld hebben) geen beteren leidsman wijzen dan Piper, geen beteren raad geven dan deze voorlezing te bestuderen. Piper beschrijft ons de ontwikkeling dier kunst, die zoo belangrijk is voor de regte kennis van de kerkelijke leer en het kerkelijk leven, van de oudste tijden tot op de eeuw der hervorming. Vreesden wij niet te uitvoerig te worden, wij zouden een breeder verslag geven, eerst van de eenvoudige afbeeldingen op grafsteenen en steenen lijkkisten, vervolgens van het beeld-, snij- en schilderwerk in de kerken en van de miniaturen in gewijde boeken. Wij bepalen ons nu tot de aanbeveling om het stuk zelf te lezen, en danken den Heer W. Francken voor de door hem geleverde vertaling, welke zich, hoewel de vert. verschooning vraagt voor de stroefheid des stijls op sommige plaatsen, gemakkelijk lezen laat en o.i. de beste is uit deze verzameling.

H.

B.