Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

Kerkhistorisch Archief, verzameld door N.C. Kist en W. Moll, Hoogleeraren te Leiden en te Amsterdam. Eerste Deel. Tweede Stuk. Te Amsterdam, bij P.N. van Kampen. 1856. In gr. 8vo. f 1-30.

Te lang zijn wij in gebreke gebleven, om verslag te doen van dit Tweede Stuk van het nieuw begonnen Kerkhistorisch Archief, dat reeds ten vorigen jare verschenen is, dan dat wij geene poging zouden aanwenden, om ons daarover te verontschuldigen. Het Eerste Stuk, in 1855 uitgegeven, hadden wij naauwelijks aangekondigd (Vaderl. Letteroef., 1856, bl. 413-416), of dit Tweede werd ons ter hand gesteld. Wij verblijdden ons over die ontvangst, omdat zij ons ten bewijze scheen te verstrekken van het plan, om dezen arbeid geregeld voort te zetten, en namen ons voor, om, eer wij van den inhoud berigt gaven aan onze lezers, de uitgave van het Derde en Vierde Stuk af te wachten, vooral omdat de Uitgevers verzekerden, dat er van dit Archief jaarlijks drie of vier Stukken, te zamen één Deel vormende, het licht zouden zien. Onze verwachting echter is tot dus verre teleurgesteld, en het Derde Stuk is thans, na verloop van een geheel jaar, nog niet verschenen. Waaraan deze vertraging is toe te schrijven, weten wij niet; maar wij betreuren haar met allen, die belang stellen in de geleerde onderzoekingen onzer geschiedkundige Godgeleerden. Wel bestaat er geene reden tot het vermoeden, dat de arbeid, naauwelijks met ijver, zoo 't scheen, hervat, reeds zou zijn gestaakt geworden; maar het blijkt toch duidelijk genocg, dat er op de geregelde uitgave geene rekening kan

[p. 602]

worden gemaakt. Misschien, wij vreezen het, is ook de aftrek niet zóó groot, dat de Uitgever er door aangemoedigd wordt, om haast te maken. Zeker is de belangstelling in de beoefening der Kerkelijke Geschiedenis onder onze Godgeleerden in de laatste jaren niet toegenomen, en kwijnt zij meer of minder onder de uitlegkundige en dogmatische tijdvragen, die thans aan de orde van den dag zijn. Ook valt het niet te ontkennen, dat het niet alles even belangrijk is, wat ons, vaak met groote inspanning, wordt opgedischt, en dat zich soms de vraag aan ons voordoet, of de kostbare tijd, daaraan besteed, niet misschien nuttiger had kunnen gebruikt worden. Maar, hoe dit zij, wij wenschen te zeer den bloei en vooruitgang van onze Godgeleerde letterkunde, ook op geschiedkundig gebied, om niet te begeeren, dat het Kerkhistorisch Archief meer regelmatig worde voortgezet. En daarom stellen wij het verslag, dat wij ons van dit Tweede Stuk hadden voorgenomen te geven, dan ook niet langer uit.

Het belangrijkste opstel, dat hier voorkomt, is van de hand van Prof. kist. Men herinnert zich, dat hij, reeds vóór eenige jaren, onder den titel: De literatuur betreffende de Waldenzen, eene zoo veel mogelijk volledige opgave heeft medegedeeld van alle geschriften, door welke de oorsprong, de belijdenis, de gebruiken, de telkens veranderde toestand, en inzonderheid de hoogst treffende lotgevallen van dit zoo merkwaardige volk op eenigerlei wijze in het licht gesteld, of min of meer uitvoerig behandeld zijn (Ned. Archief voor Kerk. Geschied., D. VI, bl. 109-132). Er is echter sedert dien tijd van lieverlede een nieuw licht over de geschiedenis der Waldenzen opgegaan, vooral ten gevolge van de onvermoeide pogingen, door dieckhoff en herzog aangewend. En zoo scheen thans eene herziening van dien vroegeren arbeid, eene meer volledige en beoordeelende opgave van alle geschriften, in welke over de Waldenzen gehandeld is, en door welke hun toestand en hunne geschiedenis in verschillende tijden en plaatsen zijn toegelicht, niet langer te mogen ontbreken. Daaraan hebben wij dan nu het opstel te danken, getiteld: Kritiek en Literatuur van de Geschiedenis der Waldenzen (bl. 209-270), en afkomstig van de bekwame hand des genoemden Hoogleeraars, waarvan het eerste gedeelte hier voorkomt en het vervolg beloofd is. Wij vinden hier vermeld: I. de eigene schriftelijke gedenk-

[p. 603]

stukken der oude Waldenzen, gerangschikt in drie klassen, naar mate zij behooren tot de oud-Waldenzische periode, of hunnen oorsprong ontleenen uit de verbindtenis der Waldenzen met de Hussitische secten, of grootendeels eerst aan de Kerkhervorming der xvi^de eeuw verschuldigd zijn; II. de vroegste besluiten, op hoog gezag tegen de Waldenzen uitgevaardigd; III. de Roomsche Schrijvers over de Waldenzen, tot op den tijd der Kerkhervorming; IV. de geschriften, die uitsluitend op de Waldenzen van Boheme en Moravië, anders ook Pikarden genoemd, betrekking hebben. Een schat van literarische geleerdheid is hier in betrekkelijk weinige bladzijden opééngehoopt, zoodat wij den rijkdom en de volledigheid der opgave slechts bewonderen kunnen, met den wensch, dat nu nog de opgave van de Waldenzische literatuur sedert de Kerkhervorming, in een volgend Stuk, dit belangrijk opstel waardiglijk bekroonen moge.

De overige opstellen zijn beknopter en ook minder belangrijk, maar daarom nog de plaats die zij beslaan, niet onwaardig. Wij zwijgen van bladvullingen, waaronder een paar bladen uit het album van Steven van Remen, beschreven door joh. bugenhagen en ph. melanthon (bl. 271-274), medegedeeld door Prof. moll, en nog iets over een penning van Aquileja, door Prof. kist (bl. 343, 344). Maar onze aandacht werd getrokken door hetgeen de Heer campbell mededeelt in zijne Bijdrage tot de kennis van hetgeen door de Christelijke liefde gedaan is tot zedelijke verbetering van gevallen vrouwen (bl. 274-287); en vooral door het uittreksel, dat Prof. moll levert, uit een boekwerkje der vijftiende eeuw, getiteld: De negen Kwelduivels der Pastoors (bl. 288-298). Gelijk die bijdrage van wege hare zeldzaamheid merkwaardig is, zoo getuigt dat uittreksel van den veelzins treurigen toestand der kerk en geestelijkheid in de xv^de eeuw, vooral in Noord-Duitschland. Beide opstellen hebben dit met elkander gemeen, dat de stof ontleend is aan de schatten, die de Koninklijke Bibliotheek te 's Hage bevat. Minder hoog zijn wij ingenomen met de merkwaardige aanteekeningen van nic. voetius, zoon van den Utrechtschen Hoogleeraar gisb. voetius, van 1657 tot 1666 predikant te Meeuwen, overgenomen uit het oorspronkelijk kerkeraads-actenboek der gemeente van Meeuwen (bl. 299-318). Zij schijnen reeds geruimen tijd in de portefeuille van het Archief gerust te hebben,

[p. 604]

en hadden, zonder schade, vrij wat kunnen ingekort zijn. Dit geldt evenzeer van hetgeen Dr. m.a.g. vorstman aangaande het klooster Steyn of Emmaus bij Gouda mededeelt in uittreksels uit een handschrift, uit dat klooster afkomstig (bl. 327-342). Ook de Kerkelijke herinneringen uit het jaar 1566, van Prof. van vloten, die vervolgd zullen worden (bl. 319-326), missen voor ons, tot nog toe, de belangrijkheid, die zij, blijkens hare plaatsing, schijnen gehad te hebben in het oog der Verzamelaars. Met het oog op deze bijdragen herhalen wij, wat wij vroeger zeiden, en ook anderen ons hebben nagezegd, dat enkel kleinere merkwaardigheden uit oude handschriften, vaak alleen merkwaardig omdat zij oud zijn, maar overigens vrij onbeduidend, het debiet en de waarde van dit Archief meer benadeelen dan bevorderen. De geëerde Redactie houde ons dezen wenk ten goede, en ga voort, vooral door de uitgave van hare eigene, meer uitvoerige en hoogst belangrijke opstellen, den tempel der wetenschap op te bouwen en het belangstellend publiek aan zich te verpligten!

Julij, 1857.