Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

Verspreide Leerredenen van J.J. van Oosterzee. 1843-1855. Te Rotterdam, bij van der Meer en Verbruggen. 1856. In gr. 8vo. X en 484 bl. f 3-75.

Deze bundel verspreide Leerredenen houdt zich niet aan het gewone twaalftal, maar bevat niet minder dan zeventien preken, waaronder oude bekenden, als: Aärons dood, Oudejaarsavond 1848, Rome's Overwinnaar, Een oude Strijd, De slaande Engel, Bedreigd maar veilig, Bijbelbeschouwing, Winterbeschouwing (de beide laatste vroeger uitgegeven onder den titel Natuur en Schrift). De Uitgevers hebben gezorgd, dat wie reeds in het bezit waren van deze leerredenen, de overige, die deels in periodieke geschriften zijn opgenomen, deels alleen voor vrienden gedrukt en door andere vrienden afgeschreven zijn, afzonderlijk kunnen verkrijgen. Die overige nu zijn: Afscheidsrede te Eemnes, Hebr. xiii:8; De zaligheid der hongerigen en dorstigen naar geregtigheid, Matth. v:6; Klein geloof, Matth. xiv:28-32; Het licht in den nacht, Lucas ii:8-12; Het éénige rustpunt, Psalm lxxiii:25, 26; Eene Avondmaalsvraag, Joh. v:6; Christelijke Morgenbetrachting, Rom. xiii:12^a; Naäman de Syriër, 2 Kon. v:1-19; De Brief aan Philémon.

Belangrijk is zeker deze bundel, omdat hij ons den gevierden prediker van stap tot stap gedurende een tijdperk van 12 jaren laat volgen, en ons de ontwikkeling van den man doet gadeslaan. Die ontwikkeling is intusschen zeer natuurlijk en geleidelijk. Wie de eerste leerredenen van dezen bundel leest, zegt, zoo hij der zake kundig is: zietdaar den arbeid van een veelbegaafd, geleerd, dichterlijk, gevoelig meer dan verstandig, goedhartig meer dan stoïsch man - en van wie zich zoo in 1843 deed kennen, moest in onzen tijd na 12 jaren wel dat komen wat nu van hem gekomen is: bij hem moest langzamerhand eene steeds meer besliste overhelling tot de orthodoxie zich openbaren, maar dat op zulk eene wijze als

[p. 552]

wij het tegenwoordig meer vinden, namelijk, dat het systeem niet tot zijne consequentie komt; veel wat orthodox en piëtistisch is kan v. oosterzee aantrekken uit oorzake van zijne vurige verbeelding en zijn lust om meer te gevoelen dan te denken - maar juist verbeelding en gevoel verhinderen hem om op-en-top een calvijn te worden. Dat er in den vorm van 's mans leerredenen niet zoo heel veel verandering zou komen, was ook te voorzien. Natuurlijk maken jaren en ondervindingen den mensch wat kalmer, maar bij sommige gedeelten gaat de man met zijne rijke verbeelding nog wel op het terrein van valsch vernuft. Doch in den grond der zaak is, behalve het dikwijls verlaten van de stationnaire drievoudige verdeeling, weinig wijziging in de preekmanier gekomen. Meent ge dat v.o. meer naar de ware stem der kritiek had moeten luisteren: wenschen mogt gij het zeker; maar 't zou bijna bovenmenschelijk geweest zijn, waar een ontelbaar auditorium wekelijks prees, eene enkele lakende stem met de meeste aandacht aan te hooren.

Zoo kan het oordeel over dezen bundel kort wezen: hij bevat Leerredenen van Dr. j.j. van oosterzee - hare groote voortreffelijkheid en hare zwakkere zijde zijn bekend.

Noodig zal 't niet zijn die beide leerrede voor en leerrede na aan te toonen. Dat zou op den duur vervelend worden. Nuttig blijft het altijd voor jonge en oude predikers, iedere preek van zoo groot een man als v.o. te bestuderen, op zijn kiezen van teksten, zijne inleidingen, zijne dispositiën, zijn stijl en zijne taal naauwkeurig te letten; maar overbodig wordt het voor de openbare kritiek om hem onophoudelijk op zijne homiletische zonden te wijzen; ééns heeft hij bij de aankondiging van ten kate's preken in de Jaarboeken voor Wetenschappelijke Theologie eene soort van homiletische geloofsbelijdenis afgelegd, en daaruit ziet ieder, dat het gevoel bij den man ook op dit gebied voorzitter is; de meesten die het bovenaan stellen, komen zoo goed niet teregt als hij: ja, 't mag wel een wonder heeten, dat hij zoo teregt komt. Doch wie kan in ernst disputeren met iemand, die, b.v., de waarde en den eisch van den tekst hoog roemt, maar toch meent, dat het in sommige gevallen geoorloofd is dien als motto te gebruiken, die zoo goed eene geheele preek op een tekst kan bouwen, en toch de vrijheid neemt om der gemeente luchtkasteelen aan te bieden, zoo als de Winterbeschouwing en vooral het licht in den nacht, waar Lukas ii:8-12

[p. 553]

als tekst wordt voorgelezen, en per allegoriam 's Heeren geboorte als een licht in den nacht van onkunde, zonde, onheil en dood wordt aangewezen. Hetzelfde geldt van de Avondmaalsvraag en van Naäman's genezing. Hier echter geen homiletische excurs over een punt, dat nog zoo weinig vast staat; want zouden de tekstvereerders ook niet te ver gaan, en, menige analogie op geestelijk gebied voorbijziende, niet vele schoone teksten onbruikbaar maken, of zoo te gebruiken, dat maar 2% van de toehoorders de gansch partieuliere omstandigheid, die naauwkeurig wordt behandeld, bij zich zelf weêrvindt? - Gezwegen dan ook ditmaal van onverdedigbare disposities, gelijk bij de behandeling van den Brief aan Philémon, die belangrijk heet voor onze Christelijke kennis, voor ons Christelijk geloof, voor ons Christelijk leven. Vraagt ge niet ieder oogenblik: waarom dit in I en niet in II, of in II en niet in III, enz.?

Maar wat schandelijk zou zijn om te zwijgen? Als Ref. niet, ondanks alles wat de kritiek gebiedt te laken, met de hoogste ingenomenheid melding maakte van al den zegen dien zijn gemoed heeft ontvangen door de lezing van deze preken. Daar is er niet ééne, die hij niet gelezen heeft met vrucht voor zijn Christelijk leven. Meestal was hij verbaasd en opgetogen. Wat schat van kennis in dat hoofd! wat rijkdom van godsdienstig gevoel in dat hart! wat ernstige nadruk! wat levendigheid en heerschappij over alle vormen! Het strekt ons Vaderland tot eer, dat v.o. nu zoo vele jaren lang de gevierde redenaar is geweest, maar het strekt ons Vaderland tot oneer, niet dat sommigen met openhartigheid op 's mans gebreken wijzen, maar dat zij dit doen op een toon, die getuigt dat men zijne heerlijke redenaarsgaven geheel voorbijziet. Ref. heeft misschien op iedere preek honderd zoowel groote als kleine aanmerkingen, maar ook in iedere preek vindt hij wel duizend of tien-duizend schoonheden. Die over het kleingeloof van Petrus spant, zijns achtens, de kroon.

Ééne lofspraak nog. Menschen van gevoel en van fantasie, die in onzen tijd meest der orthodoxe rigting zijn toegedaan, vervallen op den preekstoel ligt tot (wij zullen maar zeggen) geestelijke aardigheden; woordspelingen loopen daar ook veel onder. Dan zegt men ter hunner verdediging: ‘dat behoort nu tot 's mans persoonlijkheid!’ maar v.o. bewijst, dat hij zijn best doet om dat kenmerkende in zijne persoonlijkheid uit te

[p. 554]

wisschen - en wèl hem! In de zeventien leerredenen vindt men maar ééne aardigheid van dat genre. Ref. wil nu maar niet spreken van een elisa's aandrang, een elisa's hulp, een elisa's hart, hoewel die manier van uitdrukken ook wel eens een glimlach kan opwekken. Maar hij bedoelt deze periode (bl. 447): Och, Gel.! het verschilt zoo onbedenkelijk veel, of men een Testament leest - vergeef[t] mij dat ik een zonderlinge, maar juiste uitdrukking overneem - met het oog van een Notaris, of met het oog van een Erfgenaam! Ziet, v.o. maakt nog zijn excuus, en dat mag ook wel. Ja, de meesten hooren dit wel gaarne, want het gebrek aan lust in de eenvoudige leer der waarheid kan op allerhande manieren worden aangevuld - en - eene preek met zulke aardigheden amuseert - maar laat ons ernstig zijn! Die aardigheden, zoo als Ref. maar ééne bij v.o. vond, doch die gansch niet uitheemsch zijn onder de menschen van zekere rigting, nemen de meeste goede vrucht der prediking weg. Die leerrede kreeg stellig den naam van de ‘Notarispreek’, er werd braaf gelagchen door ouden en jongen, juist dewijl zij zoo iets in eene preek hoorden, maar om nu als een erfgenaam te gaan lezen: daartoe kwam niemand. Wonder toch, les extrêmes se touchent! Waar men alleen hoogen ernst verwacht, vindt men dien vaak doormengd met scherts en luim. Zou 't ook zijn dat de natuur boven de leer gaat, en terwijl deze beveelt van alle kermisgrappen een afschuw te hebben, gene toch iets dergelijks vordert, en ze nu geeft en zoekt ter plaatse waar zij volstrekt niet te pas komen? Het kwaad is zoo erg en schandelijk, dat Ref. ook bij de minste aanleiding er toe er op wijzen wil, en zich nogmaals verblijdt dat v. oosterzee maar éénmaal de heiligheid van den kansel uit het oog verliest. Daartegenover staat nu de geheele bundel ten bewijze, dat de man van smaak en van ernst op eene andere wijze de gemeente kan stichten en ook vermaken. Want, in waarheid, gij moet wel bevooroordeeld zijn, zoo deze zeventien Leerredenen u niet een schat van geestelijk vermaak en van onwaardeerbare stichting opleveren.