Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

De Strijd van het Christendom met het Heidendom. Geschiedenis van de lotgevallen der Christelijke Kerk in de drie eerste eeuwen, voor allen, die belang stellen in de gemeente van hunnen Heer. Naar het Hoogduitsch van H. Kritzler, door A.W. van Campen, Pred. te Opperdoes. Te Maassluis, bij J. van der Endt. 1857. In gr. 8vo. VIII en 431 bl. f 3-60.

Buitengewoon rijk is de literatuur van de Geschiedenis der Christelijke Kerk in de eerste drie eeuwen onzer jaartelling, bijzonder aan werken uit den vreemde op onzen bodem overgebragt. Als oorspronkelijk is ons op dit gebied in onze taal niet anders bekend dan het Overzigt van de Kerkgeschiedenis der drie eerste eeuwen, bewerkt door streso, en te Arnhem uitgegeven in 1828, en het beroemde werk van den Hoogleeraar moll, waarvan de tweede druk reeds in het licht verscheen. Nevens den arbeid dezer beide mannen bezitten wij verschillende werken over dit zelfde onderwerp van de hand onzer Hoogduitsche naburen, in een Hollandsch gewaad gestoken. Het werk van planck kan slechts gedeeltelijk daartoe worden gebragt, omdat hij alleen de eerste eeuw van het Christendom behandelt. Toch verdient zijn arbeid vermelding, omdat hij de baan heeft gebroken voor anderen, en het voorbeeld gegeven eener meer onpartijdige beschouwing van het Christendom in zijnen oorsprong en zijne ontwikkeling. De vertaling van zijn werk dagteekent reeds van 1819. Later verscheen het werk van neander, van hagenbach, onlangs van schaff, in onze taal, allen uitmuntende door rijkdom van inhoud, door grondigheid van onderzoek, door aangenaamheid van vorm.

[p. 548]

Met regt mogen wij dus vragen bij de uitgave van dit nieuwe werk over het Christendom der drie eerste eeuwen, of daaraan behoefte bestond. En ik meen, dat niemand, die met de bovengenoemde werken bekend is, deze vraag bevestigend zal beantwoorden. Mogen wij toch onderstellen, dat ieder theoloog genoegzaam vertrouwd is met het oorspronkelijk, om hieraan altijd de voorkeur boven eene vertaling te geven, dan is elke vertaling van zulk een werk voor het niettheologisch publiek, voor den beschaafden Christen bestemd. En wie zal mij nu niet gaarne toestemmen, dat de zoodanigen vooreerst nog genoeg voedsel voor hun onderzoekenden geest kunnen vinden in hetgeen neander, moll, hagenbach en schaff op dit terrein hebben geleverd? Intusschen, nu eenmaal de Hollandsche uitgave is geschied, kennen wij gaarne eene plaats toe aan den arbeid van kritzler nevens dien der genoemden.

De naam van den Schrijver was ons geheel en al onbekend; of hij meer geschreven heeft, zouden wij betwijfelen. Zijn werk schijnt de aanvang te wezen eener algemeene Kerkgeschiedenis. Uit welk oogpunt hij de geschiedenis der eerste eeuwen van het Christendom beschouwt, blijkt ons uit hetgeen hij zegt in zijne Inleiding. De verkondiging van het Evangelie scheidt de geschiedenis in twee groote deelen, in die der oude en der nieuwe wereld. Wat de nieuwe wereld van de oude onderscheidt met betrekking tot gewoonten en zeden, met betrekking tot wetenschap en kunst, het is alles eene vrucht van het Christendom. Maar op welke wijze is de oude in den nieuwen tijd overgegaan? Hoe heeft de kiem des nieuwen levens zich ontwikkeld? Hoe is zij tot stand gekomen, deze eenige hervorming der wereld, wier werking tot op den huidigen dag nog voortduurt, die over alle volkeren van den aardbol, van het Oosten naar het Westen zich uitstrekt, en ook ons van alle kanten omringt, en eenen veelvermogenden invloed op ons uitoefent? Deze vragen alleen moesten de Kerkgeschiedenis der eerste eeuwen, waarin de grondslagen van het tegenwoordige gelegd zijn, reeds tot een voorwerp van aller warme belangstelling maken.

De geheele Inleiding, waarin de waarde van de Kerkgeschiedenis in het algemeen en der eerste drie eeuwen in het bijzonder wordt ontwikkeld, is regt geschikt om den lezer

[p. 549]

met hooge ingenomenheid voor dit werk te bezielen. De stijl is hier bij uitnemendheid boeijend, gespierd en schilderachtig. Schoon is de beschouwing van des Christens roeping met betrekking tot het Christendom en tot de Heilige Schrift. Zelden hebben wij verder met zoo veel juistheid en onpartijdigheid de godsdiensten der oude wereld beoordeeld gezien. Het goede en voortreffelijke, dat bij Heidenen en Joden gevonden werd, wordt niet uit blinde voorliefde voor het Christendom voorbijgezien, maar integendeel in al zijne waarde erkend; terwijl aan den anderen kant wordt aangetoond, hoe geene enkele godsdienst, ook niet de wijsheid van Grieken en Romeinen, in staat was de geestelijke behoeften van den mensch te bevredigen.

Na een algemeen overzigt van het veelgodendom en zijnen invloed op de zedeleer en de zedelijkheid der volken, die het waren toegedaan, vestigt de Schrijver meer bepaald het oog op die volken, waar de kiemen van ontwikkeling en beschaving, de beginsels van godsdienstig leven zijn te bespeuren, zoo als de Persen, de Indiërs en Egyptenaren, de Pheniciërs, en vooral de Grieken en Romeinen. Vrij uitvoerig wordt ook over de wijsbegeerte, zoo als deze bloeide onder de beide laatste volken, gehandeld. Met fiksche trekken wordt de opkomst en het toppunt der wereldheerschappij van Rome geteekend, en het allengs toenemend inwendig verval van den Romeinschen Staat, tot dat hij ten laatste in puin stortte en te gronde ging. Eindelijk gaat aan de behandeling van het eigenlijk onderwerp nog eene breede schets vooraf van Israëls geschiedenis en godsdienst.

Zulk eene uitvoerige Inleiding achten wij goed en noodig voor een werk als wij voor ons hebben, vooral indien dit de aanvang is eener algemeene Kerkgeschiedenis. In het bijzonder is eene duidelijke voorstelling van het Heidendom der oude wereld een eerste vereischte, om den strijd tusschen het Christendom en Heidendom goed te verstaan. Veelal, wanneer er sprake is van de Evangelie-prediking der Apostelen en hunner opvolgers aan Heidenen, wordt er gedacht aan de Heidenen van den tegenwoordigen tijd, ruwe, onbeschaafde volken. Maar deze komen in geene vergelijking met de Heidenen uit den tijd van de optrede des Christendoms in de wereld. Toen ging juist beschaving en zin voor kunsten en wetenschappen

[p. 550]

gepaard met de dienst der afgoden. Eene geheel andere taak had, b.v., paulus op den Areopagus en te Corinthe te vervullen dan onze tegenwoordige zendelingen in de Heidenwereld. Dit is zeer juist aangewezen door hagenbach in zijne Kerkgeschiedenis der eerste eeuwen.

Minder noodig schijnt het ons toe, dat ook de geschiedenis van Israël zoo uitvoerig behandeld is. Het zou voldoende zijn geweest hier de hoofdpunten aan te stippen, en meer dan geschied is het wezen der Mozaïsche godsdienst in het licht te stellen. Wanneer wij nu, na die lange wandeling door de Heidenwereld en het Jodendom, eindelijk tot het Hoofdstuk zijn genaderd, dat tot opschrift draagt: Het nieuwe Godsrijk, dan zien wij ons zonderling verrast dit onderwerp in niet meer dan drie bladzijden te zien afgehandeld. Van den aard des Christendoms, tegenover de vroeger beschreven godsdiensten, vernemen wij niets. In zeer algemeene omtrekken wordt het beeld van den christus geschetst en voortgespoed naar de geschiedenis der uitbreiding van het Godsrijk. En ook hier missen wij veel wat wij hadden gewacht en gewenscht. Wie de Apostelen zijn, hunne roeping, hun karakter, hunne vorming, wordt in het geheel niet vermeld, en daarentegen worden wel de onzekere overleveringen omtrent enkelen hunner medegedeeld. Geheel het Apostolische tijdvak wordt wederom in vijf bladzijden afgehandeld.

Zietdaar enkele aanmerkingen, die wij op dit werk hebben te maken. Het is geschreven voor allen, die belang stellen in de gemeente van hunnen Heer. Voor de zoodanigen is het bij uitnemendheid geschikt, en munt zelfs boven andere werken van deze soort door bevalligen en boeijenden vorm uit. Wat de vertaling aangaat, daarvoor hebben wij niets dan lof. Op eenige weinige onnaauwkeurigheden na, die wij hier en daar aantroffen, is zij zuiver, en geeft de kracht van het oorspronkelijke, den hier en daar verheven stijl op eene wijze terug, die den Vertaler eer aandoet. Weinig evenwel zal de kerkgeschiedkundige wetenschap met dit werk gewonnen hebben. Al te duidelijk is het toch, dat de historische kritiek de pen van den Schrijver niet heeft bestuurd. Onder anderen blijkt dit, wanneer het visioen van konstantijn den Groote wordt medegedeeld, en kritsler zich vergenoegt den geschiedschrijver eusebius te laten spreken, zonder een enkel woord van

[p. 551]

toelichting bij zijn verhaal te voegen. Dit ééne voorbeeld kan met vele anderen worden vermeerderd, doch reeds genoeg ter aankondiging van dit werk, en ter aanwijzing van de plaats die het toekomt in de literatuur van de Kerkgeschiedenis der drie eerste eeuwen.

-R-