Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

Het Leven van Goethe, door Joh. Wilh. Schaefer. Uit het Hoogduitsch vertaald door Mr. C.M. van Hees. Met eene Voorrede van Mr. C.W. Opzoomer. Tweede Deel. Te Utrecht, bij W.F. Dannenfelser. 1857. In post 8vo. IV en 355 bl. f 2-50. Twee Deelen compl. f 5-:

Wij meenen ter aankondiging van dit Tweede Deel van goethe's Leven te kunnen volstaan met de zeer vrijmoedig door ons gegeven wordende verzekering, dat het in belangwekkendheid bij 't eerste volstrekt niet achterstaat; ja, dat integendeel, zoo we eene vergelijking moesten maken, de gedachte hier bij ons zou opkomen, hoe een gesprek met den gerijpten man toch altoos nog wel zoo leerzaam is als met den geestvollen jongeling. Wat de vertolking betreft, ofschoon ook in dit Deel nog wel eens vergrijpen tegen taalkunde en taaleigen voorkomen, zoo is hun getal toch zeer veel minder dan in het vroegere: bemeesterd en meerheid waren bijkans de eenige erg hinderlijke Germanismen, die wij ontmoetten.

In stede dat we nu verder onzen lezers met vele woorden het boek opdringen, dunkt het ons de beste aanbeveling te zullen zijn, wanneer wij hun de merkwaardige bladzijden over goethe's verhouding tot het Christendom mededeelen:

‘Het is een bekend feit, dat goethe geen aanhanger van de positieve leer des Christendoms was; in zoo verre noemt hij zich, vooral op middelbaren leeftijd, waarin zich de afkeer tegen haar het sterkste deed gelden, menigmaal een heiden. En toch haatte hij slechts dat kleingeestige Christendom, dat den geheelen rijkdom des geestes in een symbool zamenvatten en de geheimen der ziel, de raadsels des levens, door de formulen van het dogma wil oplossen, en over elke individueele ontwikkeling van den geest, die van dit smalle pad afwijkt, den staf breekt. Maar evenzeer haatte hij het nihilisme der eenzijdig verstandige verlichting; ‘alles,’ zegt hij, ‘wat onzen

[p. 508]

geest vrijmaakt, zonder ons heerschappij over ons zelven te geven, is verderfelijk’ - en over voltaires verzet tegen het positieve geloof laat hij zich zoo uit, dat de wereld er weinig mede gediend was, want dat niets daarop kon gegrond worden. In denzelfden zin zegt hij in zijne aanmerkingen op den Divan: ‘Alle tijdperken, waarin het geloof heerscht, onder welken vorm ook, zijn schitterend, hartverheffend en vruchtbaar voor tijdgenoot en nakomeling; alle tijdperken daarentegen, waarin het ongeloof, onder welken vorm dan ook, een armzalige zegepraal behaalt, al mogen ze voor een oogenblik met een schijnglans pralen, verdwijnen voor de nakomelingschap, daar niemand zich gaarne met de kennis van het onvruchtbare kwelt.’

Met dien eerbied, waaraan hij in de reisjaren een hoogen rang onder de deugden aanwees, spreekt hij, vooral in de laatste periode zijn levens, van de wereldhistorische beteekenis en de zedelijke magt van het Christendom. ‘De Christelijke godsdienst,’ zoo uit hij zich tegen eckermann, ‘is op zich zelve een magtig wezen, waaraan de gezonken en lijdende menschheid van tijd tot tijd zich altijd weder opgerigt heeft, en daar men deze hare werking erkent, is zij boven alle wijsbegeerte verheven en behoeft haar steun niet.’ Op zijne reis naar Karlsbad in 1812 verhaalde een reisgenoot, dat een Engelschman berekend had, wanneer het Christendom van de aarde zou verdwenen zijn, waarop goethe antwoordde: ‘Het Christendom is zoo diep in de menschelijke natuur en hare behoeften geworteld, dat men ook in dien zin zeggen mag: ‘des Heeren Woord blijft in eeuwigheid!’ In denzelfden geest zeide hij tot eckermann: ‘Hoe ver de beschaving van den geest ook vooruit ga, hoe ook de natuurwetenschappen in altijd ruimere kringen zich uitbreiden en in diepte toenemen, en hoe ver zich de menschelijke geest ook verruime, boven de verhevenheid en zedelijke beschaving van het Christendom, zoo als het in de evangeliën schittert, zal hij zich nimmer verheffen.’ Maar hoezeer hij de plaats, die het Christendom in de wereld inneemt, erkende, wilde hij toch voor zich het regt behouden, om, onafhankelijk van alle eenzijdige dogmatiek, met een vrijen geest zich het goddelijke toe te eigenen, waar hij het vinden mogt, in het groote geheel der natuur of in den geest en het leven des menschen; hij wilde, zoo als hij

[p. 509]

het kort uitdrukte, ‘als een protestant, de vrijheid behouden, om zijn gemoed, zonder betrekking tot eenige bepaalde godsdienst, godsdienstig te ontwikkelen.’ Daarom geeft de godsdienst licht en warmte aan geheel zijn leven en geestelijk werken. De natuur verkondigt hem op al hare bladzijden het bestaan Gods, en toont hem ‘Gods schrift’. Het goddelijke vertoont zich aan hem in alles wat de menschheid edels heeft, in liefderijke opoffering en degelijk werken, in wetenschap en kunst; wie deze bezit, meent hij, die heeft ook godsdienst. ‘Ik geloof aan een God, dat is een schoon, prijzenswaardig woord’ - zoo spreekt hij in zijne overdenkingen - ‘maar God te erkennen, waar en hoe Hij zich ook openbare, dat is eigenlijk de zaligheid op aarde.’

Uit het begrip van het goddelijke in den menschelijken geest ontsproot hem ook het geloof aan het voortbestaan der ziel over de grenzen van het aardsche leven. De geestelijke kracht, de in den geest gewortelde drang tot handelen golden hem als waarborg daarvoor. Hij was daarom geneigd, slechts daar een voortbestaan voor den geest voor mogelijk te houden, waar die hoogere kracht aan wezig is, terwijl hij zich in het algemeen de onsterfelijkheid slechts onder het denkbeeld eener oneindige geestelijke voortwerking voorstelde. Zijn hopen en wenschen is in de schoone tot zelter gerigte woorden uitgedrukt: ‘werken wij voort, tot wij voor of na elkander, door den wereldgeest opgeroepen, in den aether terugkeeren! Moge dan de eeuwig levende ons nieuwe werkzaamheden, overeenstemmende met die, waaraan wij hier reeds onze krachten beproefden, niet ontzeggen! Voegt hij dan herinnering en gevoel van het regte en goede, wat wij hier reeds tot stand bragten, vaderlijk er bij, dan zullen wij zeker des te sneller in de draden van het wereldweefsel ingrijpen.’
v.p.