Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

[p. 485]

Boekbeschouwing.

1. Teregtwijzing van Mr. Isaac da Costa, naar aanleiding van zijn geschrift: ‘Wat er door de Theologische Faculteit te Leyden al zoo geleerd en geleverd wordt, enz.’, door J.H. Scholten, Hoogleeraar te Leyden. Te Leyden, bij P. Engels. 1857. In gr. 8vo. 34 bl. f :-40.
2. Brief van Mr. is. da costa aan den Hoogleeraar J.H. Scholten, in antwoord op zijne teregtwijzing. Te Amsterdam, bij H. de Hoogh. 1857. In gr. 8vo. 39 bl. f :-40.

Twee brochures, met wier gemotiveerde beoordeeling men een boekdeel zou vullen. Wij zullen zoo kort zijn als wij kunnen.

Zie hier, om een status quo te geven, d.c.'s beschuldigingen, met s.'s beantwoording daarnevens.

1. ‘De Godgeleerde Faculteit te Leyden kent aan de Schriften van O. en N.T. geen wezenlijker gezag toe, dan hetgeen op even geldige gronden aan ieder Godsdienstig of Godgeleerd boek van allerlei kleur en gehalte, in zijne mate, kan worden toegeschreven.’ S. zegt, dat er naar zijne overtuiging zeker van geen gezag der Schrift sprake kan zijn, maar dat hij daarom geenszins, gelijk d.c. het doet voorkomen, hare waarde verkleint.

2. ‘Zij schrijft aan den Apostel johannes eene Openbaring toe, waarin Joodsche droomerijen en verwachtingen, welke nimmer vervuld zullen of kunnen worden, in den naam van God en j.c. op de plechtigste en ontzachelijkste wijze aan de Gemeenten en aan de wereld aangekondigd zijn.’ S. zegt, de oneerbiedige uitdrukking: ‘Joodsche droomerijen’, niet van joh. gebezigd te hebben, die vóór - maar van d.c., die na Jeruzalems val een Joodsch Godsrijk verwacht; terwijl hij bovendien zijn gevoelen over de verwachting van joh. nopens het aardsche Jeruzalem later heeft teruggenomen.

3. ‘Zij drijft met de Goddelijke Drieëenheid dan eens een onwaardig spel, en verwerpt dan wederom die zelfde leer ten

[p. 486]

eenemaal als een ijdel bedenksel van philosopheerende orthodoxen.’ S.: ‘Op de eerstgenoemde plaats heb ik gehandeld over den oorsprong, de beteekenis en de betrekkelijke waarde van het kerkelijk leerstuk tegenover het Monarchianisme en Arianisme, en op de laatst aangehaalde aangetoond, hoe hetgeen oorspronkelijk de vrucht van bespiegelend denken geweest was, later, bij eene veranderde filosofie, als een ondoorgrondelijk mysterie is beschouwd geworden.’

4. ‘Zij ontkent of miskent den waren aart, de wezenlijke diepte, het volle levensorganisme der Oud Testamentische profecij, met schending van geest en letter der nadrukkelijkste getuigenissen van j.c. en van al de gewijde schrijvers van het N.T.’ S. houdt vol, niet te gelooven, dat de Profeten, als waren zij waarzeggers, onwezenlijke dingen (res accidentales), b.v. de verdeeling van jezus' kleederen, enz., voorspeld hebben; en als d.c. achter ‘accidenteel’ twee vraagteekens plaatst, antwoordt hij: ‘Christus noem ik mijn Zaligmaker, om zijn geest en het godsdienstig leven, die in zijne gemeenschap ons deel worden, en om de vruchten van zijn kruis en opstanding, maar niet om zijne kleederen, enz.’

5. ‘Zij ontzegt, in overeenstemming hiermede, en door noodwendige gevolgtrekking, aan de Apostelen en verdere getuigen van j.c. het rechte verstand der schriften van het O.T.’ S. tracht aan te toonen, dat deze voorstelling van d.c. overdreven is en onwaar.

6. ‘Zij dicht aan j.c., den eenigen Meester en Heer, de keuze toe van zoo onbekwame en onbevoegde tolken, en wil voorts aan Hem zelven, maar niet dan schoorvoetende, en met de onverantwoordelijkste inconsequentie, nog wel eene betere opvatting der propheeijen toestaan, of ontzegt die ook aan Hem met der daad.’ Op het eerste punt antwoordt S. ‘Hoe? de Apostelen zouden geene voldoende getuigen hebben kunnen zijn van hun Meester, tenzij dan dat zij op de hoogte stonden van de taalkunde, kritiek en exegese van onzen tijd?’ het laatste wordt door hem wel uitdrukkelijk genegeerd.

7. ‘Zij hecht aan den naam van Zoon van God, met voorbijzien en verkrachting van de stelligste uitspraken, zoo van Hem zelven als van Zijne getuigen, geen hoogere beteekenis, dan die binnen de grenzen onzer eigene bloot natuurlijke menschheid ligt.’ S.: ‘Ik onderstel, dat d.c., uit antipathie

[p. 487]

tegen al wat zuiver menschelijk is, het onderscheid voorbijzag tusschen het menschelijke, zoo als het zich in den staat der zonde vertoont, en tusschen het menschelijke, zoo als het naar aanleg en bestemming moet zijn en in zijne hoogste vereeniging met God in jezus zich geopenbaard heeft. D. c. heeft nog niet geleerd door het Christendom het oude Joodsche dualisme te boven te komen, volgens hetwelk het goddelijke en menschelijke elkander uitsluiten en mensch te wezen hetzelfde beteekent als niet van God te zijn.’

8. ‘Zij cijfert daarom dan ook, om het geheele stelsel waardiglijk te bekroonen, het feit der ontfangenis van j.c. uit den H.G. onbeschaamdelijk weg, en wijst ons reeds op eenen jezus, bij maria door joseph verwekt.’ S. zegt, dat hij het historisch feit niet ontkend heeft, en tot nu toe ook het dogmatisch gewigt er van heeft vastgehouden; dat hij dit laatste echter thans heeft opgegeven, daar de berigten aangaande 's Heeren geboorte en kindsheid wel tot Zijne levensgeschiedenis, maar, noch volgens Hemzelven, noch volgens Zijne Apostelen, tot het kerugma of de Evangelie-prediking behooren.

D.c. behandelt in zijn wederwoord: 1^o. ‘de leer of liever leeringen van s. op het gebied van Theologische wetenschap; 2^o. de wijze, waarop die door hem tegenover hare bestrijders plegen verdedigd te worden.’ Wat I betreft, komt hij op tegen - en brengt proeven bij van - a. het veranderlijke van s.'s meeningen op allerlei theologisch gebied. Die veranderlijkheid is zeker groot, wij schromen niet te zeggen te groot; doch d.c. zelf heeft de beste apologie voor haar geleverd in 't geen hij voor eene aanklagt houdt: dat ‘s.'s theologie eigenlijk nog in hare wording is.’ Ei! hoe zou 't anders kunnen? De kritische geest onzer eeuw heeft het oude theologische gebouw zóó totaal gesloopt, dat wie het om waarheid te doen is, slechts aan het optrekken van een geheel nieuw gebouw kan denken, waarbij echter vele als deugdelijk beproefde steenen van het oude gebruikt moeten worden; maar zou het nu den allerbekwaamsten bouwmeester wel euvel te duiden zijn, dat hij zich nu en dan in die steenen vergiste, er te veel of te weinig overnam, en naderhand zijne dwaling inziende, die eerlijk bekende en herstelde? Dit echter keuren ook wij met d.c. in s. af, eensdeels, dat ‘bij eene zoo

[p. 488]

habituëele veranderlijkheid, de toon zoo onveranderlijk dezelfde in stelligheid en beslistheid blijft’, anderdeels, dat zijne retractatiën wel eens ‘te stilzwijgend of gedeguiseerd zijn voor eene fiksche en niet lichtschuwe Wetenschap.’ - b. Het onbepaald willekeurige van s.'s. kritiek, en c. het onhoudbare zijner exegetiek. Hier mogen wij d.c. niet geheel in 't ongelijk stellen. Zonder dat we ten aanzien der door hem aangevoerde stalen met zijne beschouwingen instemmen, vreezen we toch met hem, dat de dogmatiek, die oude verleidster van critici en exegeten, ook den Hoogleeraar niet zeldzaam leelijke trekken speelt. En in geval d.c. te regt beweert - waaraan wij, om de waarheid te zeggen, naauwelijks twijfelen - dat jezus in de schatting van s. ‘niets meer of anders dan een mensch zij’, dan kan hij ook niet wel vrijgepleit worden van eenige, misschien uit schroomvalligheid ontstane, dubbelzinnigheid, wanneer hij (Teregtw. bl. 24) van 's Heeren Goddelijke natuur in dier voege spreekt, als of hij die toch nog werkelijk van de menschelijke onderscheidde.

In II (de wijze van s.'s zelfverdediging) tast d.c. hem aan over zijne ‘doorgaande methode, om door aanhalingen buiten het verband, of die bijkomstigheden van ten eenenmale ondergeschikt belang raken, ook zijne meest besliste tegenstanders uit ouden of nieuweren tijd, als of het medestanders waren, te gebruiken.’ Gansch en al zonder grond is ook deze aanval niet. En waartoe toch zulke halfware citaten? Waartoe ze met name bij s., die immers alle autoriteitsgeloof verbannen wil? - Voorts beklaagt d.c. zich hier ook nog over s.'s ‘personaliteiten’. Nu hadden we wel liever gezien, dat s. gezwegen had over d.c.'s. dilettantisme: - een zóó veeljarig en vlijtig, zóó geniaal en geletterd dilettant als d.c. mag wel een virtuoos heeten; - we hadden evenzeer liever gezien, dat de overscherpe, en bovendien slechts ten opzigte van enkele leerstukken waarheid behelzende zinsnede, waarin d.c., ‘hoezeer Christen in naam, in beginsel, ik zeg niet Israëliet, maar Jood’ wordt genoemd, in de pen ware gebleven; doch met welk regt vordert d.c., dat aan hem de spreuk niet vervuld worde: die kaatst, verwachte den bal? Niet alleen erkent hij zelf (bl. 38), dat de eerste aanval, zoo nu als vroeger, zijnerzijds is geschied; maar wanneer wij zijne ‘Stem’ nog eens doorbladeren, en we vinden dáár Prof. kuenen als

[p. 489]

een ‘jeugdig aankomeling’ betiteld, en Prof. prins gekenschetst als ‘nog al van het noodige zelfbetrouwen niet ontbloot’, terwijl nagenoeg geen onzer vrijzinnige theologen er zonder een vinnigen zet afkomt, wat wonderlijke zelfverblinding wordt het dan, een paar weêrkeerige hatelijkheden als ‘persoonlijk, onbillijk, onedel, grof’ te betreuren!

Vreest d.c. eindelijk, dat s.'s. theologie ‘op den duur zal moeten komen tot een rechtstreeksche en onbewimpelde wegwerping van geheel het Christendom’, wij duchten daar nog in 't minst niet voor. Zoo en zoo lang het s. en de zijnen te doen is, om waarheid te zoeken, en om die waarheid aan de zaak der heiligheid en Godsvrucht dienstbaar te maken, bevinden zij zich op een weg, waarop wij vastelijk gelooven, dat nog niemand is verongelukt. Den tijdelijken vorm des Christendoms mogen zij alsdan verliezen: de eeuwigblijvende kern zeker niet. 't Geldt dan ook van hen, wat de wette zoo krachtig uitsprak:

‘Das Christenthum als Sache des Lebens kann nicht untergehen, die Geschichte und der Lehrbegriff desselben aber - eine von Gott selbst geschriebene Hieroglyphe - wird immer neue und immer freiere Deutungen erfahren, und zwar hoffentlich nicht bloss vom Verstande, der sie so oft entweiht hat, sondern von einem ahnungsvollen, schöpferisch begeisterten heiligen Sinne.’

v.p.