Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

Het Spelling- en Taalstelsel van Bilderdijk, Siegenbeek en Weiland, en andere Spraakkunstenaren, vrijmoedig beoordeeld door W.F. Carlebur. Te Amsterdam, bij G. Portielje en Zoon. 1856. In gr. 8vo. XII en 176 bl. f 1-30.

Men zal zich misschien verwonderd hebben over den grooten ophef, waarmede de Uitgevers dit boekje in de dagbladen hebben aangekondigd. ‘Het toont’ - zeggen zij - ‘die menigte regelen aan, welke door de spraakkundigen eigendunkelijk zijn veranderd en vervormd, en heldert al die punten der spraakkunst op, waarin eenige duisterheid heerscht. Het doel dat het daarmede beoogt, is, ons spel- en taalstelsel van al die gebreken en leemten te zuiveren.’ Dit klinkt zeker vrij kwakzalverachtig, doch men neme het den Heeren portielje niet kwalijk, want zij hebben het wel wat erger, maar toch niet veel erger gemaakt dan de Schrijver zelf. Hij spreekt in zijne Voorrede van een donker vermoeden, in den laatsten tijd ontstaan, dat ons taalstelsel overvloeit van willekeurige regels, of liever dat het door de taalgeleerden is bedorven, en vervolgt dan: ‘Om dit donker vermoeden te maken tot een klaar bewustzijn en daardoor te bewerken, dat men eindelijk een goed taalstelsel aanneme, of liever het oorspronkelike met enkele noodwendige wijzigingen herneme, bieden wij dit werkjen allen aan die der beoefening van het Nederlandsch zich wijden. Wij toonen namelik daarin, hoe de spraakkunstenaren de

[p. 471]

spraakleer met valsche beweringen gevuld, en de taalregelen zoodanig vervormd hebben, dat deze indruischen tegen de oorspronkelike en ook tegen de hedendaagsche spraaktale, die deze laatste voor een groot gedeelte trouw bewaard heeft: kortom wij bewijzen in hetzelve, dat de spraakkunstenaren de tale hebben verkneed, verknutseld, verknoeid.’

In die Voorrede wordt den lezer zeker genoeg beloofd. Jammer maar, dat ledige vaten gewoonlijk het luidst klinken. Reeds de titel doet weinig goeds verwachten. Mij deed hij denken aan den dapperen soldaat, die eenen vijand de beenen afsloeg - wien een ander eerst het hoofd had afgeslagen. De stelsels toch van bilderdijk, siegenbeek en weiland (indien men ze stelsels heeten mag) behooren tot een vroeger tijdvak van de geschiedenis der taalkunde, een tijdvak van oppervlakkigheid en willekeur, dat maar al te lang geduurd heeft. Maar sedert de Duitsche geleerden, jacob grimm inzonderheid, ons teruggebragt hebben op den goeden weg, door den voortreffelijken lambert ten kate het eerst betreden, maar waarop hij door niemand hier te lande was gevolgd, is dat tijdvak gesloten. Sedert dien tijd hebben wij ook met de stelsels van bilderdijk en siegenbeek afgedaan; zij zijn dood en begraven. Eene beoordeeling daarvan heeft alleen nog voor de geschiedenis waarde. Ik zonder de spellingleer uit. De groote vraag is en blijft hier: moet de spelling zich regelen naar den oorsprong of naar de uitspraak der woorden? Siegenbeek is de vertegenwoordiger van het eene, bilderdijk van het andere beginsel, hoewel beide, de laatste vooral, alles behalve consequent zijn. Op dit gebied kan dus eene vergelijking der stelsels van bilderdijk en siegenbeek nog haar nut hebben. Zulke vergelijkingen hebben Prof. david en de jager vóór een aantal jaren geleverd. De Heer carlebur schijnt deze stukken, waaruit hij veel had kunnen leeren, niet te kennen. Trouwens, er is veel wat hij niet kent, en waarmede toch niemand onbekend mag zijn, die onderneemt over Nederlandsche taalkunde te schrijven. Zoo is hij blijkbaar onbekend met hetgeen in Duitschland over onze taal en de daarmede verwante taaltakken geschreven is. De eenige goede spraakleer welke wij in onze taal bezitten, die van Dr. brill, kent hij; maar het is als of hij er eerst mede bekend geworden is, toen hij met zijn werk reeds tot over de helft gekomen was.

[p. 472]

Want bl. 107 wordt er voor het eerst van gesproken, terwijl andere, vooral het veelzins gebrekkige werk van mulder gedurig worden aangehaald. Aan kennis der oude Duitsche talen ontbreekt het hem geheel, en wie deze, althans de Gothische taal, niet kent, moet niet als schrijver over onze taalkunde optreden.

Het boek ziet er dan ook treurig uit. Wilde ik al de misslagen aanwijzen en al de verkeerde stellingen weêrleggen die er in gevonden worden, dan zou ik evenveel vellen noodig hebben als het werk zelf beslaat. Maar dit zou eene noodelooze moeite zijn, daar zij meestal zaken betreffen aan geenen twijfel onderhevig, taalregels die duidelijk zijn, en waaromtrent onder de geleerden geen verschil bestaat. Onze lezers verlangen zoo iets ook niet. Wanneer ik hun een enkel proefje geef van hetgeen hun hier wordt voorgezet, twijfel ik niet of zij zullen voldaan zijn. Nemen wij daartoe de eerste bladzijde, wij lezen daar: ‘In eenige woorden, waarin de uitspraak de e laat hooren en siegenbeek diensvolgens dan ook de e wil geschreven hebben, bezicht bilderdijk de a. Deze woorden zijn wereld en kerel. Hoe bilderdijk er toe gekomen is wareld en karel te schrijven, begrijpen we niet. De schrijveren der 13^e, 14^e en 15^e eeuw schreven steeds wereld en kerel. Men spreekt thans algemeen wereld en kerel, niet wareld en karel uit. En al is het waar, dat wereld en kerel oorspronkelik - dat wil zeggen lang voor de 13^e, 14^e en 15^e eeuw - met a gespeld werden, dan is zulks nog geene reden om ze tegenwoordig met a te spellen, wijl men dan ook verscheidene andere woorden, waarin de e en uitgesproken en geschreven wordt, met a zoude moeten schrijven, b.v.: hebben, berg (berg is het oud-ijslandsch bjarg), behendig van handig, helft van half.’ De Schrijver begint dus met wereld en kerel op ééne lijn te stellen. Ondertusschen is de e in het laatste woord uit a, maar in het eerste zeer waarschijnlijk uit i ontstaan. Het bewijs, dat hij geeft voor de schrijfwijze kerel, is niet beter. Hij brengt woorden bij, waarin de e insgelijks in de plaats der oorspronkelijke a getreden is; maar dat e op zeer verschillende wijze uit a ontstaan kan, vermoedt hij zelf niet. En in drie van de vier aangehaalde voorbeelden hebben, behendig en helft, heeft de e een anderen oorsprong dan in kerel; daar heeft Umlaut, in kerel klankverzwakking plaats gehad. Er blijft dus nog één voorbeeld over, berg namelijk.

[p. 473]

Ongelukkig, maar, dat dit nog minder ter zake doet. Ter kwader ure kwam den Heer carlebur dat Noordsche biarg onder de oogen. Onbekend met de in het Noordsch en Friesch zeer gewone klankbreking, maakte hij er uit op, dat de e hier de a vervangen had. De oorspronkelijke vocaal van dit woord is echter niet a, maar i. Men meene nu niet, dat ik deze bladzijde genomen heb omdat zij de slechtste is van het boek. Dit is volstrekt het geval niet; maar daar hier bijna iedere bladzijde even slecht is, was het, dacht mij, het eenvoudigste met bladz. 1 te beginnen. Zien wij hier dat de Schrijver van de klankenleer niets begrijpt, wij zien elders dat hij even weinig begrip heeft van de leer der declinatie, der conjugatie, der zamenstelling, enz. enz. Zoo lezen wij bl. 64 en 70 van eenen vijfden naamval, waarvan als voorbeelden opgegeven worden: in der daad, ter wereld, ter zee; bl. 27 wordt gezegd: dat de inlassching der d in meerder, dienden en dergelijke tegen den aard onzer tale strijdt (wij zullen dus voortaan van boener, zoller en keller moeten spreken). Volgens bl. 69 geschiedt ‘de samenstelling van een naam woord op drieërlei wijze: 1^o. door bloote samenstelling; 2^o. met bijvoeging van s; 3^o. met bijvoeging van en of e. De uitgang en, die achter de vrouwelike naamwoorden door dien van e kan vervangen worden, is nog een overblijfsel van de zwakke verbuiging der oud-nederlandsche taal. Het is daarom, dat men de siegenbekianen in hunne gewoonte om uitsluitend zielevrede, vrouwestem te spellen, niet behoort te volgen.’ Bl. 100 lezen wij, dat wij eigenlijk moeten zeggen: mijne, hare vader, en dat mijn, haar, zoo als wij nu in den eersten naamval mann. schrijven, door taalverknoeiers van lateren tijd is ingevoerd. Bl. 108, dat ik kwame even goed is als ik kwam. Bl. 94 leeren wij nevens de drie personen, die wij tot nu toe gekend hebben, eenen vierden persoon kennen.

Maar ik wil niet verder gaan. Ik meen genoeg gezegd te hebben om onze lezers te overtuigen, dat het koopen van dit boek hun niet aan te raden is, of hebben zij het reeds gekocht, dat zij zich het geld daaraan besteed mogen beklagen.

Het spijt mij dat mijn oordeel over dit boek zoo ongunstig moet zijn. Maar wanneer iemand het waagt als schrijver op te treden over een onderwerp, waarvan hij niet de minste grondige kennis bezit, zoo als hier de Heer carlebur (die mij

[p. 474]

overigens geheel onbekend is, van wien ik niets weet dan dat hij dit boek geschreven heeft), dan acht ik het, èn voor hem zelven, èn voor het publiek noodig, dat in onze tijdschriften onpartijdig en zonder bitterheid, maar ook zonder dwaze toegevendheid (die men onder ons jegens middelmatige of onbeduidende boeken nog maar al te veel betoont) beoordeeld worden. Zoo iets is den Schrijver zeker niet aangenaam. Icarus vond het ook niet aangenaam in zee te vallen - maar wat deed hij zoo hoog te vliegen?

Den Ilp, Mei 1857.
p. leendertz, w.z.