Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

Geschiedenis der Amsterdamsche Luthersche Gemeente, door F.J. Domela Nieuwenhuis, Hoogleeraar te Amsterdam. Derde Afdeeling. Te Amsterdam, bij J.H. Gebhard en Comp. 1856. In gr. 8vo. bl. 273-298 en Bijlage bl. 113-124. Per Aflev. f :-90; compl. in 3 Aflev. f 2-70.

Met wèl verdienden lof hebben wij onlangs (Vaderl. Letteroefeningen, 1856, Boekbesch., bl. 689-693) de eerste twee Afdeelingen van bovengenoemd werk aangekondigd, en ons verlangen uitgedrukt naar de derde Afdeeling, die de geschiedenis der scheuring bevatten zou. Aan dat verlangen is spoedig voldaan, zoodat daarmede dit werk is voltooid geworden. De Hoogleeraar schetst ons, in het derde tijdvak, dat voortloopt tot de instelling van het Synodaal Bestuur in 1819, den achteruitgang der gemeente door de scheuring en de omstandigheden des tijds, en doet dat met loffelijke naauwkeurigheid en onpartijdigheid. Blijkbaar stonden hem daarbij de archieven zoowel der Herstelde als der Evangelisch-Luthersche gemeente open, en heeft hij daarvan getrouw gebruik gemaakt. Zelfs deelt hij van onderscheidene belangrijke stukken, tot de scheuring betrekkelijk, den woordelijken inhoud mede. Wij zijn daardoor in staat gesteld, om tot in bijzonderheden den gang eener gebeurtenis na te gaan, die verreweg den meesten in onze dagen slechts bij geruchte was bekend geworden in algemeene trekken. En niet slechts onze weetgierigheid wordt bevredigd; er is hier ook, met het oog op den tegenwoordigen staat van zaken, met name in de Hervormde Kerk, wijsheid en bedachtzaamheid te leeren. Op grond daarvan bevelen wij de lezing van dit geschrift aan allen aan. Misschien dat daartoe een en andere nuttige wenk, te dezer plaatse daaraan ontleend, niet ongeschikt bevonden wordt.

[p. 447]

Er waren te Amsterdam, tegen het einde der vorige eeuw, bij de Luthersche gemeente zes predikanten werkzaam van verschillende denk- en leerwijze. Dat verschil zou echter minder bedenkelijk geweest zijn voor hare rust en haren bloei, indien niet de drie oudsten hadden medegewerkt, om de drie jongsten in verdenking te brengen. - Nadat er tegen deze laatsten eene beschuldiging wegens onregtzinnigheid was ingebragt, nam de verdeeldheid in de gemeente hand over hand toe, gedurende de maanden, die er verliepen, eer te dezer zake eene beslissing genomen was door de kerkelijke overheid. - Uit den eenen twist kwam telkens weder een andere en nieuwe te voorschijn. - De beschuldigde predikanten verdedigden zich, toen het te laat was. De hooge toon, dien zij aansloegen, was weinig geschikt, om de verontruste gemoederen tot bedaren te brengen. - Toen het Consistorie in 1791 Ds. Fortmeijer beroepen had, en niet Ds. scholten, wien de ontevredenen begeerden, ware welligt de scheuring nog voorgekomen, indien ook de laatstgenoemde, nevens hem, beroepen ware; maar men liet het regte tijdstip daartoe ongebruikt voorbijgaan. - En nog zou misschien de scheuring niet tot stand gekomen zijn, indien de stedelijke regering, ofschoon geroepen om het Consistorie te handhaven, niet in het geheim haar begunstigd had en politieke beweegredenen daartoe niet hadden medegewerkt van meer dan ééne zijde. Zelfs de aanzienlijke Hervormden leenden daartoe ontijdig de hand, en de invloed van Ds. haack wordt met name vermeld. - Die heillooze scheuring kostte aan de gemeente ongeveer een vierde deel van hare leden. Vooral de overgang van Ds. hamelau, wiens gedrag vrij dubbelzinnig was, voltooide haar. Zij werd gevolgd door een tijdperk van onmiskenbaren achteruitgang en kwijning, en de eerste opvolgers der beschuldigde predikanten helden meer nog dan deze tot een gevaarlijk rationalisme over. Maar ook de Herstelde gemeente kon zich op haar vrijwillig gekozen standpunt niet op den duur handhaven. En vruchteloos zijn tot heden toe de pogingen der Synode tot hereeniging geweest. Thans echter schijnt er eenig uitzigt te bestaan, dat zij, bij wederzijdsche goede gezindheid, beter zullen slagen. Er worden althans maatregelen beraamd ter bevordering eener zoodanige vereeniging, als naar de tegenwoordige kerkelijke omstandigheden en huishoudelijke inrig-

[p. 448]

tingen, met de belangen der beide gemeenten meest overeenkomende zouden bevonden worden. Onlangs, meenen wij, is er zelfs uit de gemeente eene stem opgegaan, die zulk eene vereeniging wenschelijk acht. Wij behoeven niet te zeggen, dat de Hoogleeraar haar mede vurig begeert. Wanneer hij echter, in weerwil daarvan, verklaart, in de gegevene omstandigheden aan eene genootschappelijke verbindtenis boven eene zamensmelting de voorkeur te geven, dan bemerken wij, dat de volkomene heeling der breuk voor als nog niet waarschijnlijk is. En zoo blijkt het, wat al arbeids het kost, om, nadat eenmaal eene scheuring is tot stand gekomen, de verwijderde deelen weder tot elkander te brengen. Neemt dit ter harte, strijders van onze dagen! In uwen ijver vergeet gij ligtelijk, hoe groote schade gij aanrigt. Nu nog staat misschien de gelegenheid u open, om, zonder verkrachting van de regten der waarheid, een kwaad te keeren, dat, voor volgende geslachten, de meest heillooze vruchten teelt. Straks zou het u te laat berouwen kunnen, de vereischte matiging niet in acht genomen, de liefde niet beoefend te hebben.

Zietdaar eenige vlugtige wenken, tot aanbeveling van dit geschiedkundig werk, dat, zoo wij ons niet bedriegen, zoowel het hart als de bekwaamheid van den Hoogl. nieuwenhuis eere aandoet. Bij de vermelding der geschiedenis van het Seminarium spreekt hij niet onduidelijk den wensch uit, dat de betrekking van die inrigting tot de Leidsche Hoogeschool worde opgeheven, als in strijd, zijns inziens, met de zelfstandigheid en vrijheid van het Luthersche Kerkgenootschap. Komt eenmaal de lang verwachte nieuwe Wet op het Hooger Onderwijs tot stand, dan zal daarbij zeker dit niet onbelangrijk punt mede moeten ter sprake komen.