Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1857

De Twijfelaar, of de weg des heils gevonden. Door Veritas, Schrijver van: ‘De Waarheidsvrienden te Hoogenbeek’. Te Utrecht, bij J.H. Siddré. 1857. Met titel en vignet in steendruk. In gr. 8vo. 378 bl. f 3-50.

Blijkens het Voorberigt was het doel van den Schrijver, in een romantisch verhaal eene aanschouwelijke voorstelling te

[p. 237]

geven van den treurigen gemoedstoestand dergenen, die, ofschoon 't hun aan liefde voor de waarheid niet ontbreekt, echter niet opgewassen zijn tegen de drogredenen eener valsche wijsbegeerte, die de Christelijke godsdienst poogt te ondermijnen; tevens met aanwijzing, hoe zulke ‘twijfelaars’ vaak onder het bestuur der Goddelijke Voorzienigheid aan zichzelven en het kinderlijke geloof worden teruggegeven. Lof verdient dat oogmerk, maar het is in dit verhaal niet bereikt. De hoofdpersoon is volstrekt niet hetgeen men in dien zin door een ‘twijfelaar’ verstaat. De bedoelde twijfeling onderstelt althans eenigermate onderzoek, en de hoofdpersoon is niets meer en niets minder dan een ligtmis, niet uit het beginsel der ongeloovigheid, maar uit gebrek aan eenig beginsel - al ware het dan dat der ‘valsche wijsbegeerte’ - uit volslagen zedelijke zwakheid, die geen weêrstand biedt of kan bieden aan de spotternijen van makkers, uit valsche schaamte, die hem eene straatnimf, bij vergissing voor een fatsoenlijk meisje aangesproken, onder zeer wellevende verontschuldiging met een gulden doet afschepen, en hem een schat van geld doet besteden tot het verkrijgen eener maîtres. In die soort van dingen is, reeds te beginnen met de kostschool, de voorstelling wel wat sterk met de ‘levendige kleuren’, waarvan het Voorberigt gewaagt. Jerome, in één woord, is - altijd onder fatsoenlijke vormen - een rijke losbol, van wiens twijfelarij in 't godsdienstige alleen dit aan 't licht komt, dat hij zich door een tafelgenoot zoo wat tot de Voltairiaansche ligtzinnigheid laat leiden. De wijze, waarop hij eindelijk, de droefheid zijner moeder over zijn gedrag ontdekkende, tot rust voor zijn gemoed en verbetering van beginselen tracht te geraken, is in zoo ver zeer karakteristiek, dat hij - naar Rome reist, om daar de R.-K. godsdienstleer te leeren kennen. Hij komt daar in aanraking met eenen zeer misteekenden Jezuït, die geslepen heet, maar een uilskuiken is, volstrekt niet aangekleed, om den niet bedorven, maar van alle vastheid ontblooten jerome te bekeeren. Al hun schermutselen komt neêr op het strijden met plaatsen uit augustinus! En het uitstapje met eenen Engelschman naar Loretto is kennelijk alleen zoo breedvoerig beschreven, ten einde bladzijden te vullen. Te Rome nu wordt jerome door het in akelige wanhoop sterven van zijnen neef, ligtmis als hij, maar zedelijk dieper gezonken,

[p. 238]

tot nadenken gebragt; en ‘wat hij te Rome vergeefs gezocht had, wat hij wanhoopte ooit te zullen vinden’, vindt hij bij eenen predikant in Zwitserland, die zich zijner aantrekt en hem, op zijne wijze, tot een geloovig Christen maakt. Wij zeggen: op zijne wijze; want daarin is veel, dat, èn aan zeer gegronde bedenking blootstaat, èn voor iemand van jerome's stempel magtig weinig hout snijdt: een vloed van Bijbelplaatsen, tot geijkte terminologiën bijeengebragt, maar weinig geschikt om tot helder inzien in het Evangelie te leiden, vooral tegenover iemand, wien ‘het geloofsstuk der erfzonde en van het borgschappelijke lijden van jezus voorkwam met Gods liefde en regtvaardigheid in strijd te zijn’ (bl. 79). Slechts ééne bijzonderheid halen wij aan: ‘Ten aanzien van ons menschen kan er dus voor God geene reden bestaan, waardoor Hij volgens regt gebonden is, aan dezen meer of minder dan aan een ander zijne genade te verleenen, en daarom zegt Hij met regt tot mozes: Ik zal mij ontfermen, diens Ik mij ontferme. Maar dit neemt geenszins weg, dat, ofschoon God zonder eenigen band ten opzigte van ons menschen, naar den wil zijns welbehagens, zijne genadegaven wegschenkt, Hij daarom ten aanzien van zichzelven redenen kan hebben, waarom Hij aan dezen de gave des geloofs geeft en aan anderen niet’ (bl. 340). Wij hebben geen lust, dergelijke dogmatismen en dwaasheden uit te schrijven of te wederleggen. Het eerste zou den lezer niet behagen; tot het laatste is het hier de plaats niet. Het is waarlijk jammer, dat onder zoo veel onzin eenige opmerkingen als wegzinken, die zeer doeltreffend zijn; b.v. dat de natuur wel geschikt is om te vervullen met indrukken van Gods grootheid en goedheid, maar dat men een gemoed behoort te hebben om die indrukken op te nemen. ‘Niet de schoonheid van Edens hof heeft het eerste menschenpaar voor zondigen kunnen bewaren, slechts het geloof aan Gods Woord had dit kunnen doen’ (bl. 190). Zoo ook, dat goede voornemens onbeduidend en onvruchtbaar zijn, indien zij niet door godsdienstig gevoel worden geheiligd (bl. 242).

Wat den vorm aangaat - in de inkleeding is veel, zeer veel, dat een volslagen gemis van goeden smaak bij den Schrijver verraadt. Een paar mislukte aardigheden ter proeve:

‘Ik stond bijna even zoo te kijken, als de vrouw van loth, toen zij in een zoutpilaar was veranderd’ (bl. 16).

[p. 239]

‘Ik bemerkte wel, dat de Kalkoen williams, zoo als men mijns inziens verkeerd zegt, de keel afbeet, daar hij naar mijn oordeel veel meer trek had, in den Kalkoen te bijten, dan het arme dier er aan dacht of denken kon, dit mijnen vriend te doen’ (bl. 63).

‘Ik luisterde als een haas in zijn leger met in den wind gestoken ooren - de jagtterm is lepels, maar dewijl ik deze haselijke parabel op mijn menschelijk persoontje toepas, meen ik mij van den gewonen spraakterm ooren te mogen bedienen’ (bl. 134).

Nog een paar vragen en daarmede genoeg. Wat meent de Auteur met de ‘gezamenlijke talenten van de zeven wijzen van het Oosten (bl. 76);’ misschien de zeven wijzen van Griekenland? Meent hij met cum Lucas (bl. 123) misschien secundum Lucam? Met citaten van professoren (bl. 188) welligt dictaten? De Latijnsche woorden zien er hier en daar potsierlijk uit; b.v.: indices (kenteekenen) bij het ontdekken van vermeende inbraak, inditiën (bl. 177).

Der taal- en drukfouten is het getal legio - zij zijn vele. Jammer, dat men voor de inderdaad goede teekening der lieve janny, jerome's eerste liefde en eindelijk de voortreffelijke vrouw van den verbeterden ligtmis, zoo veel moet meênemen, dat berisping verdient.