Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1846

Sophia van Berthout, Erfdochter van Mechelen. Een Verhaal, ontleend aan (uit) de Geldersche Geschiedenis van de jaren 1319 en 1320, door J. Dijk. III Deelen

[p. 626]

Te Amsterdam, bij J. van der Hey en Zoon. 1845. In gr. 8vo. 963 bl. f 8-70.

Historische romans blijven nog altijd de meest begeerde uitspanningslektuur, en dit vermeerdert ook gedurig het aantal schrijvers, die er hunne krachten aan beproeven. Ook de Heer dijk heeft dit gedaan, en geeft dezen uitvoerigen roman, ofschoon vroeger vervaardigd, na en ten gevolge van de gunstige ontvangst van zijne Slapende in den Haarlemmerhout in het licht. Hij schijnt dus nog al bescheiden in zijne aanspraken op goedkeuring te zijn, want het daar genoemde romannetje werd vrij algemeen met schralen lof bedeeld, en was, dacht ons, ook geenen hoogeren waardig. Daar nu de Schrijver berigtte, dat het vroeger vervaardigen van dit werk oorzaak was van leemten en gebreken, die men er meer dan in het andere zou aantreffen, had Rec. juist geene hooggespannen verwachting, en was het - hij bekent zulks - zelfs niet zonder eenige ongunstige vooringenomenheid, dat hij de lezing van dit lijvige verhaal aanving. Maar het is hem boven verwachting medegevallen. Het is vrij van vele gebreken, die anders aan dergelijke schriften - van de meesters in het vak spreken wij niet - bijna buiten uitzondering eigen zijn, breedsprakige beschrijvingen, ongepaste uitweidingen, verbazenden omhaal, onbeduidende gesprekken, en bij slot van rekening betrekkelijk weinig voorvallen en situatiën. Of, indien dit laatste het geval niet is, zijn dergelijke schriften dikwijls opeenstapelingen van allerlei bijna onmogelijke gebeurtenissen, die elkander verdringen tot verwarrens toe. Voor beide uitersten heeft de Schrijver zich gehoed. Het verhaal heeft van het begin af - anders zijn de eerste hoofdstukken van eenen uitvoerigen roman meestal een brijberg - voorvallen, die de aandacht boeijen en spannen. De gansche aanleg van het verhaal is er dan ook met oordeel op ingerigt, den knoop zoo lang mogelijk verborgen te houden, en den lezer, wanneer hij meent den draad ter ontdekking te hebben gevonden, zijne mistasting herhaaldelijk te doen ontdekken. Nog beter ware dit doel bereikt, wanneer de roman eenen anderen titel droeg; want, daar men bijna tot aan het slot genaderd is, eer de naam der hoofdpersoon voorkomt, valt het niet moeijelijk te raden, wie door de gansche geschiedenis heen sophia van berthout is, ofschoon men nog niet kan nagaan, hoe de

[p. 627]

Schrijver haar als zoodanig zal ontdekken. In den geheimzinnigen ridder meenden wij insgelijks lang denzelfden te zien als ada, ten gevolge van de mededeeling des schildknapen op het huis ter Neede. Kortom, de aanleg der geschiedenis, de gang van het verhaal, de invlechting der episoden en de eindelijke ontknooping zullen, des twijfelen wij niet, de goedkeuring der lezers wegdragen. Sommige tafereelen zijn bijzonder goed geschilderd. Wij noemen daaronder de ontdekking van den schatkelder, de ontvoering van machteld jelles, van welke men later niets meer hoort, en wier opligting dan ook alleen verhaald schijnt, om in het licht te stellen, hoe anselm de wellustige plannen van Jonker adolf ten dienste stond; voorts de aanslag op Neede, de nachtelijke verschijning bij ada, het zoenfeest te Zutphen, het tooneel bij het wolvenhol, het ontkomen van govert van eekveld, de toebereidselen tot het bruiloftsfeest op Rozendaal, enz. Men voege er bij, dat de karakters goed zijn volgehouden en het kostuum des tijds doorgaans zeer wel is bewaard, zoodat dit verhaal zich in vele opzigten boven vele soortgelijke verheft.

Met dat al hebben wij aanmerking op den ganschen aanleg van het werk. Blijkbaar is, in spijt van den titel, de monnik anselm de spil van het geheele verhaal. En wat is deze? Een gewetenlooze, diepverdorven booswicht, die misdaad op misdaad stapelt, van geene gruwt, en niets - letterlijk niets goeds bezit. Zulk eene schepping kwetst het gevoel voor zedelijk schoon, en nog te meer, wanneer die booswicht de afschuwelijkste wandaden pleegt alleen uit vermaak in het kwaad, overigens ongemotiveerd, zonder aanleiding, zonder beginsel, zonder doel, dan alleen om een booswicht te zijn. Zoodanig een wezen in het breede te schilderen, ja het tot den hoofdpersoon van eenen geheelen roman te maken, personen en voorvallen om dat wezen heen te groeperen, alleen ten einde zijnen duivelengeest te openbaren, dit verraadt eenen zedelijken wansmaak, waarmede de fraaiste schilderingen in tegenspraak zijn, en waarmede de monsterachtige boosheid in eenen maître d'école en la chouette ons wel heeft bekend gemaakt, maar niet bevredigd. Elk auteur toch wordt ondersteld of tot vermaak, of tot nut, of tot beide, van zijne lezers te schrijven. Wat nu iemand voor vermaak kan vinden in het hooren van verzonnen gruwelen, zonder eenig oogmerk bedreven, dan om kwaad te doen, begrijpen wij niet. Tot nut kan het evenmin strekken. Wanneer het waarheid ware, dan mogt men er nog ter waarschuwing uit zien, hoe diep de mensch zinken kan, wanneer hij, Godsdienst en rede verbannende uit zijn hart, alleen handelt naar de inspraak van toomelooze driften; maar dat het alleen een gewrocht is van de verbeelding des Schrijvers, verhindert met het overdrevene elk zedelijk nut, dat de lezer er van hadde kunnen trekken. En

[p. 628]

wij laten deze aanmerking nog te meer gelden, omdat het, met eenige kleine verschikkingen en bijvoegingen, niet moeijelijk zou geweest zijn, wraakzucht of gouddorst of zinnelijke drift of iets van dien aard tot het roersel der wandaden van anselm te stellen. Daarbij, niet omdat wij er de middeleeuwsche monniken te heilig toe achten, integendeel de meesten waren tot velerlei snoodheid veil, maar omdat het reeds meer dan afgezaagd is, hen als vleeschelijke duivels in den historischen roman te zien optreden, vragen wij: waarom moet die bewerker van zoo veel ellende en ongeregtigheid een monnik, alweder een monnik, en altijd een monnik, zijn?

Bij deze algemeene aanmerking zouden wij nog verscheidene op sommige détails kunnen voegen. Zoo vonden wij het geen' gelukkigen greep, het verhaal der afkomst van herman door rude aan maria te laten doen, waar het blijkbaar zeer gedwongen en onnatuurlijk is; terwijl het echter zoo dadelijk voor de hand lag, dat verhaal door rolf te laten doen gedurende het geheime gehoor, dat hij van zijnen heer verzocht op den avond na de jagtpartij in het tweede Deel. Zoo is er meer, dat, gelijk naderhand blijkt, gelukkiger had kunnen geplaatst zijn; wij werden er door bevestigd in het vermoeden, dat de Schrijver, na het algemeene ontwerp gemaakt te hebben, de bijzonderheden terstond is gaan nederschrijven; vele hoofdstukken zouden anders uitgevallen zijn, indien de gansche zamenhang van het geheel hem vooraf helderder voor den geest hadde gestaan. Het kwam ons althans voor, dat zulks eenen gunstigen invloed op de bewerking zou gehad hebben. Dat vitlust ons deze aanmerkingen niet in de pen geeft, zal de Schrijver en zullen de lezers na den boven welgemeend gegeven lof wel gelooven.

Stijl en taal verdienen goedkeurende vermelding. De eerste is wel niet schitterend, maar doorgaans zuiver. Ons mishaagde de al te dikwijls herhaalde melding van vlijmscherpe dolken; ook arglist, bodem voor grond, benuttigen, beleefde voor maakte levend (een zuiver Germanismus: belebte) en dergelijke ontsierende taal. Van adolf, die alleen van onreine begeerte naar ada's bekoorlijkheden gloeide, kan men moeijelijk zeggen, dat hij vast stond in het geloof, dat de aangebedene zijne bruid zou worden. De uitdrukking zelve, die ons ongepast dunkt, daargelaten, laat het spraakgebruik enkel het denkbeeld eener reine liefde toe.

De uitvoering is wèl; maar kon er weder niets beters op overschieten, dan hetzelfde vignet op de titels der drie Deelen? Steendrukjes zijn toch niet kostbaar, en hoe geschikte onderwerpen leverden, om geene meerdere te noemen, Deel II, bladz. 307, en Deel III, bladz. 286. Zoo als nu, staat het wat schriel.