Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1846

Pieter van den Broek in Azië, of Geschiedenis der togten en verrigtingen van dezen Nederlandschen Regulus, door P. Weeda. Met Platen. Te Amsterdam, bij G. Portielje. 1845. In gr. 8vo. 240 bl. f 2-50.

Onder de namen, die ieder regtgeaard Nederlander met hooge belangstelling noemt, behoort voorzeker die van pieter van den broek. De XVIIde eeuw, die zoo veel beroemde mannen voor Nederland opleverde, zag ook hem zijn leven veil hebben voor het geluk en de welvaart des vaderlands. Hij toch was de grondlegger van onzen handel aan de Roode zee en in de golf van Perzië. In Indië stond hij koen waardig ter zijde, bij de vestiging van onze magt op het eiland Java en de stichting van het kasteel Batavia; het was daar, dat hij den schoonen eernaam verwierf van den Nederlandschen regulus; terwijl hij verder in de belangrijke betrekking als Opperhoofd en Directeur der Nederlandsche kantoren in Arabië, Perzië en Indostan de vruchten mogt inoogsten van hetgeen hij vroeger had gezaaid, om eindelijk bij de belegering van Malacca den dood te vinden.

De Schrijver heeft, na eene Inleiding, zijn werk in de volgende hoofdstukken verdeeld: I. Reizen van pieter van den broek naar Afrika. II. Pieter van den broek vertrekt naar Oost-Indiën. Zijne komst aan het eiland Johanna. Berigten aangaande hetzelve. Hij wordt naar de Roode zee gezonden. Zijne komst te Aden. III. Van den broek bezoekt twee andere plaatsen in Gelukkig Arabië. Vertrek naar Bantam. Togt naar Bouton. IV. Vertrek van Bouton. Komst te Amboina. Beschrijving der Ambonsche eilanden. V. Aankomst te Banda. Eenige Aardrijkskundige bijzonderheden betrekkelijk de Banda-eilanden. VI. Van den broek andermaal naar de Roode zee gezonden. Zijn verblijf te Moka. Beschrijving dier stad. Eenige berigten aangaande de koffijcultuur. De kluizenaar schadeli. VII. Reize van Moka naar Sana en terug. VIII. Eenige berigten aangaande de zeden en gebruiken der Arabieren. IX. Van

[p. 443]

den broek in Indostan en te Suratte. Zijne terugkomst te Bantam. Hij doet eenen kruistogt in de Indische zee en lijdt schipbreuk. Zijn avontuurlijke togt, dwars door het schiereiland van Indostan. X. Berigten aangaande de Godenleer, de eerdienst, de gewoonten en de levenswijze der Hindo's. XI. Van den broek komt voor Jacatra ten anker. Verraad tegen de Nederlanders ontworpen. De Engelschen doen zich als openbare vijanden kennen. Zeeslag bij Onrust tusschen koen en de Engelschen. Van den broek plaatsbekleeder van koen. Zijn heldhaftig gedrag voor Jacatra. De bezetting besluit tot de overgave. XII. Het verdrag wordt gesloten. Onverwachte tusschenkomst van den Bantammer. Van den broek naar Bantam gevoerd. Onderhandelingen. Uitval der Hollanders. Wanhoop van van den broek en zijne lotgenooten. XIII. Koen daagt tot redding op. Inneming en gedeeltelijke vernietiging van Jacatra. Van den broek ontslagen. Vrede met Engeland. Van den broek benoemd tot Directeur der kantoren in Arabië, Perzië en Indostan. Zijne verdere lotgevallen en dood. XIV. Eenige aardrijkskundige bijzonderheden, betrekkelijk het eiland Java. Ref. heeft gaarne den inhoud des geheelen werks hier laten volgen, ten einde zijne lezers met de belangrijke punten, die hier voorkomen, bekend te doen worden.

Het komt hem echter voor, dat het 1e. Hoofdstuk zeer kort is behandeld, in verband beschouwd met hetgeen wij van deze reizen weten. Ook zijn er vier reizen van van den broek naar Afrika bekend; terwijl de Schrijver maar van drie melding maakt. De eerste deed hij met een schip, behoorende aan den heer elias trip, te Dordrecht, en wel in den rang van onderkoopman of adsistent. Hij ging daarmede in zee den 10 November 1605 en kwam den 5 October 1606 op de Maas terug. De tweede reis deed hij in dezelfde betrekking op het schip de Neptunus, gevoerd door kapitein adriaan jansz.; het liep op den 26 November 1607 uit Texel in zee en kwam aldaar den 4 Junij 1609 weder binnen. De derde reis ondernam hij met het schip Mourits, als opperkoopman, zij duurde van September 1609 tot in Julij 1611; terwijl de vierde door hem werd gedaan in denzelfden rang met het schip de Zon op den 30 October 1611; de terugreis had plaats 21 Mei 1612.

De Hoofdstukken II-X zijn zeer goed geschreven en de aardrijkskundige opmerkingen lezenswaardig. Het XI, XII

[p. 444]

en XIIIde Hoofdstuk, het gewigtigste tijdvak van van den broek's leven in Indië, is zeer uitvoerig behandeld; het laatste gedeelte van het XIIIde Hoofdstuk, behelzende zijne laatste reize naar en verblijf aan de Roode zee in de belangrijke betrekkingen van Opperhoofd en Directeur der kantoren in Arabië, Perzië en Indostan, wordt maar even aangestipt. Jammer is het, dat de Heer weeda den lastbrief, door koen voor van den broek uitgevaardigd, niet heeft opgenomen. (Zie denzelve in de Nederlandsche Reizen, VIIde Deel, bl 97.)

Het werkje geeft ons overigens eene vrij goede afteekening van het leven en de daden van den edelen Nederlander, die, hoe ook in gevaar van het leven te verliezen, toen hij met den strop om den hals aan het strand stond, zijn volk nog toeriep van zich niet over te geven, maar zich uit al hunne magt integendeel kloekmoedig te verweren; en op welk feit wij ons de navolgende regelen van den Dichter de marre, uit zijn Batavia, herinneren, (IIIde B. bl. 126.)

Maar die geboeide Held, te moedig, stopt zijne ooren

Voor 't rot dier muiteren; hij wankelt noch hij zwicht,

Versmaadt zijn leven, druischt den vijand in 'tgezicht,

En roept, met dezen galm, naar onze zwakke vesten:

Schrikt niet, o Helden, die all' de Indische gewesten
Hoort galmen van uw lof! Staat vast; volgt, volgt mijn moed;

Verduurt dees boosheid; toont u waard te zijn dat bloed,

Waarvan ge uwe afkomst telt; dat de Iber heeft doen beven:

Verwint, of sneuvelt; dat uw namen eeuwig leven,

Als Bataviers; wijl u hun geest in de adren speelt.

Ref. ontmoette eenige misstellingen, die hij hier vermeent te moeten opgeven. Bl. 20. Honimox voor Honimoa; Noussa-Laoet voor Noessa-Laut. Bl. 24. kajoepoetik voor kajoepoetih. Bl. 27. Houwa mohel voor Homahowel. Bl. 29. Kapalakin voor Kapala-Ikan; Bl. 30. towak voor toewakh. (drank uit kokos- of andere palmboomen getrokken.) Bl. 31. Sanguweer voor sagoeweer en een aantal andere schrijf- of drukfeilen van dien aard. Zoo vinden wij bl. 92 ‘met de haren en de voeten aan stangen vastgelegd,’ dat met de handen en de voeten zal moeten zijn. Bl. 145. ‘Onder de banaanboomen;’ hier wordt zeker bedoeld de Waringa (ficus Indica,) [Indische Vijgeboom]. Elders staat mangostan voor manggiston e.d.

[p. 445]

De aardrijkskundige bepaling der breedte en lengte van eenige plaatsen wordt niet zeer naauwkeurig opgegeven. De lengte is zeker naar den meridiaan van ferro berekend: zulks wordt niet gemeld. Het is bevreemdend, dat de Schrijver de geboorteplaats en het geboortejaar van van den broek nergens opgeeft. (Antwerpen, 1575.) Zoo mede, dat hij geene karakterschets van hem levert; die in zulk een werk niet moest gemist worden.

Druk en letter zijn goed. De platen laten veel te wenschen over; die, waar de Javanen van den broek gevangen nemen, is al zeer ongelukkig, stijf, misteekend, zonder eenige uitdrukking. De stijl is goed, en het werkje kan zoo wel nuttige als onderhoudende lectuur verschaffen.