Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1846

[p. 332]

Keizer Hendrik de Derde. Een Tafereel van 's Mans leven, deugden en verdiensten. Door W.A. van Hengel. Te Leyden, bij H.W. Hazenberg en Comp. 1844. In gr. 8vo. 119 bl. f 1-50.

Hetgeen gij in dit boeksken vindt, lezer! is eigenlijk eene ‘Instituutslezing,’ gehouden in de vergaderingen van de derde klasse op den 2den en den 16den Januarij 1843. Gij kunt hieruit reeds dadelijk opmaken, dat het werk, schoon klein van omvang, betrekkelijk zwaar van gehalte zal zijn, en gij zult u niet bedrogen vinden. Gij ontvangt hier eene belangrijke monographie; belangrijk ten minste voor hen, die de gebeurtenissen en de personen wenschen te leeren kennen, welke de werktuigen zijn geweest in de hand der Voorzienigheid, om Europa's beschaving te bevorderen. Zij staat dan ook eenigermate in verband met des geleerden Schrijvers Geschied. der zedelijke en godsdienstige beschaving van het Hedendaagsch Europa, en behoort aan de bezitters van dat werk niet vreemd te blijven.

Onder de merkwaardigste Keizers van het Roomsch-Duitsch Rijk is hendrik III minder bekend en wordt minder op den voorgrond gesteld. Van waar dit verschijnsel? Van hengel heldert dit op en doet ons den man kennen, die, ofschoon reeds in den bloei zijner jaren weggerukt, nogtans geacht kan worden zeer veel gedaan te hebben. Nadat hij de oostelijke grenzen des rijks heldhaftig tegen de Slavoniërs had verdedigd, aanvaardde hij, op 22 jarigen leeftijd, in 1039, de regering. Hij stilde de onlusten in Italië en bedwong Hongarije en Bourgondië. Een gelijktijdig bestaan van drie Pausen vorderde, ten jare 1046, zijne krachtige tusschenkomst in Italië, waar hij de zaken wederom in orde bragt, en waar één nieuwe Paus op zijne aanbeveling gekozen werd. Hij was ja een onbepaald alleenheerscher, maar trachtte evenwel die onbepaalde magt op de beste wijze te gebruiken. Van zijne zachtmoedigheid, dankbaarheid, belangeloosheid enz. worden vele voorbeelden bijgebragt, en vervolgens zijne verdiensten jegens de Maatschappij, den Staat en de Kerk, in het bijzonder beschouwd, bl. 48 verv. Hendrik nam de zaak van opvoeding en onderwijs zeer ter harte. Hij zorgde voor goede wetten, en handhaafde deze. Halfwilde

[p. 333]

volken waren aan hem hunne beschaving verschuldigd, terwijl hij tevens, zoo veel mogelijk, overal vrede aanbragt. Vooral heeft hij zich omtrent de kerk verdienstelijk gemaakt, door het schandaal der drie Pausen te doen ophouden; clemens II te doen verkiezen, en de ergerlijke Simonie tegen te gaan. Maar hij stierf reeds op 39 jarigen ouderdom.

Al deze en meer andere bijzonderheden worden, in den fikschen trant van van hengel, behandeld, met teregtwijzing van andere schrijvers, en opgave van de bronnen, waaruit geput is geworden. Deze zijn zeer vele, en over het geheel weinig bekende; en door de wijze, waarop zij zijn aangewend, heeft de geleerde Schrijver een werkje geleverd van blijvende waarde, over het behandelde tijdvak nieuw licht verspreid, heilzame wenken voor onzen tijd gegeven, en bewijzen, dat Rome zich meer aanmatigt, dan waarop het aanspraak kan maken, en terugtreedt, wanneer de Vorsten slechts met kloekheid hunne eigene regten weten te handhaven. Hendrik III zette in de 11de eeuw niet alleen Abten en Abdissen, Bisschoppen en Aartsbisschoppen aan en af; maar ook de Pausen zelven hadden afzetting en benoeming aan hem te wijten en te danken. Door zijne bemoeijingen werden silvester III, benedictus IX en gregorius VI, die den Pauselijken zetel ontëerden, er van verwijderd, en clemens II, damasus II, leo IX en victor II er op verheven. ‘Maar (zegt van hengel, bl. 27) eerst in latere jaren liet men zich daarover ongunstig uit, als over eene inbreuk op de regten der Kerk, waarvan men de sporen uit de geschiedenis wel wenschte te kunnen uitwisschen.’ De bewijzen voor dit gezegde worden, bl. 91 en 92, geleverd. - Het is waarlijk, alsof die Leidsche Professoren het er te dien tijde op gezet hadden, om de Professoren te Warmond te tergen, door de schrappingszucht der Roomsche Curie aan den dag te brengen en met de stukken te staven. Prof. kist had pas, den 21 Nov. 1842, voor de leden der 3de klasse van het Instituut gelezen over de Pausin joanna, en beweerd, met aanvoering van bewijzen, dat men had getoond haren naam wel te willen uitwisschen op de lijsten der heilige (?) vaders. En Prof. van hengel kwam in Jan. 43 reeds op nieuw met gelijksoortige beschuldiging! Het is evenwel dezen Hoogleeraar nog niet kwijt gescholden. Be HEw. schrijvers van de Katholiek zijn streng

[p. 334]

wetenschappelijke mannen, en hoogst beleefd daarenboven. Prof. kist had eerder gelezen dan Prof. van hengel, en wel over eene Pausin, die chronologisch den Keizer des laatsten was vooruitgegaan. De zaak der dame moest dus voorafgaan. Prof. wensing heeft er het zijne over gezegd, en de Katholiek heeft, na dit gezegde, een te deum aangeheven, gelijk ook geschied is te Parijs, toen wijlen Keizer napoleon het stadje Moskou had bemagtigd. Het is dus bewezen, dat Prof. kist, even als wijlen Keizer alexander, de nederlaag heeft gekregen. Prof. wensing heeft nu de handen weêr ruim, en Prof. van hengel moge op zijne hoede zijn; want ‘mijn tegenschrift is mijn tegenschrift,’ zegt wensing, en stout gesproken is reeds half gewonnen, zelfs in het gewone leven; hoe veel meer beteekent het dus niet in gevallen, waarbij ezels de gave moeten bezitten van bileam's oude beest, en nog verlof tot praten hebben daarenboven! Wij kunnen evenwel Prof. van hengel niet meer vrijwaren van de onaangename gevolgen, welke zijne voorlezing hem zal aanbrengen, en schromen hierom niet om iets er uit ten proeve aan onze lezers mede te deelen. ‘Nadat men, vooral door den invloed van gregorius VII, een hoogeren dunk van Rome's heerschappij gekregen had, mogt deze en gene verlegen staan, hoe men de stoutheid van hendrik III met het gezag, hetwelk, zijns oordeels, aan de Kerk toebehoorde, vereenigen zou; blijken eener scherpe gisping of veroordeeling van 's mans handelwijze omtrent de kerk zijn mij niet voorgekomen, dan bij baronius en andere schrijvers van lateren tijd. Integendeel lezen wij ergens, dat zij misschien voor dien tijd noodzakelijk geweest, maar vervolgens, als strijdig met de vrijheid van die kerk, herroepen is. De juistheid of onjuistheid van het laatstgenoemde kan ik thans niet beoordeelen. Doch, om den Keizer in het regte licht te beschouwen, moeten wij daarop letten, dat hij zich noch met de kerkleer, noch met het kerkbestuur ingelaten, maar alleen zijne magt gebruikt heeft, om het zedenbederf onder de geestelijkheid te weren.’ Oordeelen wij naar de rangen der afgezette personen, dan waren er ook de heilige vaders, gezeten op den Stoel van st. pieter, niet vrij van. Maar de bewijzen? Ja, lieve lezers! wij durven er nog niet te veel op bouwen, zoo lang ze niet zijn doorgeschud in de dialectisch sophistische zeef van Prof. wen-

[p. 335]

sing en zijne vrienden, schrijvers van de Katholiek; vooralsnog hechten wij er evenwel zoo tamelijke waarde aan, en zijn wij met dezen arbeid van Prof. van hengel zeer ingenomen.