Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1846

Eerste Grondbeginselen der Natuurkunde, strekkende tot Leesboek voor alle Standen, hoofdzakelijk tot zelfonderwijs voor Jonge Lieden en tot Handleiding voor Onderwijzers; door P. van der Burg. Te Gouda, bij G.B. van Goor. In kl. 8vo. met tusschen den tekst geplaatste Houtsneefiguren. Iste en IIde Stukje, en IIIde Stukje 1ste gedeelte, 1844-5. Te zamen 436 bl. f 2-80.

Het vroeger algemeen gelezen Natuurkundig Schoolboek van buijs beantwoordt, sedert de laatste dertig jaren, niet meer aan den toestand der wetenschap. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen heeft daarom dan ook het opstellen van een nieuw gelijksoortig werk door eene harer prijsvragen uitgelokt, en heeft in 1845 drie der ingekomene antwoorden met eenen gouden eerpenning beloond, om daaruit een geheel te doen opstellen, 't welk uit deze drie het beste zal opnemen. Hetzelfde verlangen, om eene populaire natuurkunde aan de Nederlandsche jeugd aan te bieden, die het gemelde werk van buijs vervangen kon, heeft ook den Uit-

[p. 28]

gever en den Schrijver van het voor ons liggende werkje bewogen tot de uitgave dezer eerste Grondbeginselen.

Het eerste stukje behandelt de algemeene eigenschappen der ligchamen en de beweging en het evenwigt der vaste ligchamen, het tweede de beweging en het evenwigt der drupvormige of onveerkrachtige, en der luchtvormige of veerkrachtige vloeistoffen, benevens het geluid; het derde eindelijk de warmte in de eerste tot nu toe alleen tot onze kennis gekomene afdeeling; terwijl eene tweede afdeeling van dat stukje, waarmede het geheele boek voltooid zal zijn, de overige onweegbare vloeistoffen ten onderwerp zal hebben. De zeer wel uitgevoerde houtsneefiguren hebben veel overeenkomst en zijn ten deele dezelfde met die, welke in hellmuth's Volks-Naturlehre bearbeitet von j.g. fischer gevonden worden.

Het is geene gemakkelijke taak populair te schrijven over wetenschappelijke onderwerpen. Wanneer daartoe niets meer vereischt werd dan eenen zekeren gemeenzamen toon aan te nemen en op de oppervlakte der onderwerpen te zweven, dan was het indedaad zoo moeijelijk niet. Of de Schrijver van dit werkje indedaad door hetzelve aan de behoefte van eene populaire natuurkunde voor de Nederlandsche jeugd voldaan hebbe, zouden wij, niettegenstaande het gunstig oordeel van den Hoogleeraar lobatto, die, blijkens het Voorberigt, het handschrift ‘doorliep,’ niet durven beweren. Het is althans onze wensch, dat de door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen uit te gevene Natuurkunde aan die behoefte beter voldoen zal. Zulke populaire werken moeten liever te weinig dan te veel bevatten, en de schrijvers mogten wel steeds de woorden van lessing tot motto nemen, welke door onzen tollens aldus vertaald zijn:

Verdien ik uw erkent'nis niet

Voor al hetgeen ik u liet lezen,
Zoo moogt ge mij erkent'lijk wezen

Voor 't geen ik u niet lezen liet.

Bij den Schrijver dezer Grondbeginselen ziet men daarentegen een najagen, om toch zoo veel mogelijk alles, al is het dan ook kort en onvolledig, te zeggen; hij is als bevreesd om iets te vergeten, maar minder bekommerd, of 't geen hij zegt duidelijk genoeg ontvouwd, op de regte plaats aange-

[p. 29]

bragt en met het vroeger gezegde behoorlijk verbonden is. Daarbij kan de lezer niet altijd oplettend blijven, en, of nu dit gebrek te verhelpen is, met hem gedurig op te wekken ‘om opmerkzaam te zijn,’ bl. 27; ‘aandachtig te luisteren,’ bl. 45, (de meester wordt steeds sprekende ingevoerd), ‘met ingespannen aandacht te luisteren,’ bl. 65; ‘zijne gedachten uitsluitend te bepalen,’ bl. 73, en wat dies meer zij, betwijfelen wij ten hoogste. Boeit de aandacht van uwen hoorder of lezer, sprekers of schrijvers! maar zegt hem niet telkens dat hij aandachtig wezen moet; 't is anders als of gij er zelve aan twijfeldet. - Daarbij wil ons dat steeds terugkeerende ‘nu ligt dat of dit aan de beurt’ volstrekt niet bevallen. De uitdrukking is, ja, wel plat, maar is zij daarom populair? en de lezer moet niet weten dat dit of dat ‘aan de beurt ligt,’ het een moet uit het andere voortvloeijen, en hij moet niet gestadig herinnerd worden, dat de schrijver onderscheidene laadjes voor hem uithaalt, waarin de wetenschap als in een kabinet van rariteiten geborgen ligt.

Met dat al willen wij aan dit werkje niet alle verdiensten ontzeggen en moeten erkennen, dat het tweede en derde stukje ons beter en onderhoudender voorkwam dan het eerste. Over onderwerpen, die minder tot de eigenlijke natuurkunde behooren, maar tot Chemie, Geologie, Physiologie, zonden wij aanmerkingen moeten maken, zoo als b.v. op bl. 17, of de zweetdruppels der huid de poreusheid kunnen bewijzen, (daar het zweet door eigene klieren afgescheiden en door eigene kanalen ontlast wordt, heeft men hier geenszins met eene algemeene eigenschap der ligchamen te doen); of, op bl. 50, waar wij lezen: ‘Uit dergelijke nederploffingen verklaart men den inwendigen toestand der aarde, en hierop grondt zich ook de veronderstelling, dat de bol, dien wij bewonen, vroeger in eenen vloeibaren toestand heeft verkeerd.’ Niet daarop grondt zich deze veronderstelling, maar op de ronde afgeplatte gedaante der aarde (zie bl. 111) en op het toenemen der warmte in de diepte (zie bl. 433), waaruit wordt afgeleid, dat het binnenste onzer planeet ‘gloeijend en vloeibaar’ is (bl. 433). Het water of de waterdamp bij de uitademing uit de verbranding van waterstof te verklaren (bl. 271), is in den tegenwoordigen toestand der Chemie en Physiologie naauwelijks meer geoorloofd. Hetgeen over de voortbrenging der stem op bl. 336 gezegd wordt,

[p. 30]

is zeer onvolledig en onvoldoende. Doch wij willen ons daarbij thans niet ophouden. Dat een secondeslinger, op de evennachtslijn geregeld, aan de polen verkort zou moeten worden, gelijk wij op bl. 112 lezen, gelooven wij liefst eene schrijffout te zijn. Areometer, bl. 185, beteekent geen vochtweger of vochtmeter, maar eigenlijk verdunningmeter (van ἀραιὸς), en hoe men daarmede het soortelijk gewigt van ligchamen bepaalt, die ligter zijn dan water, had de Schrijver wel eenigzins duidelijker mogen zeggen, dan op bl. 186 en 187 geschiedt. Als een ligchaam, ligter dan water, met een zwaarder verbonden, onder water gewogen wordt, zal het gewigt van beide vereenigd niet meer, maar minder bedragen, dan het zwaarder alleen onder water woog. Nog moeten wij de vreemde bepaling op bl. 13, ‘buizen zijn pijpen van glas,’ en bl. 345: ‘warmte is de oorzaak, waardoor het gevoel van warmte wordt voortgebragt,’ onder de aandacht des Schrijvers brengen. Veelligt is in het laatste eene drukfout, en moet men, in plaats van het eerste woord warmte, warmtestof lezen.

De druk van dit werkje is, even als de uitvoering der houtsneêfiguren, zeer wel uitgevallen. Behalve het woord vuurwerken, bl. 105, r. 3 v.o. voor uurwerken, 't geen echter in het volgende stukje verbeterd wordt, is ons op bl. 386 voorgekomen, ‘bij het distillerende gevormde dampen’ voor: bij het distilleren de gevormde dampen’, en op bl. 377 mist men bij de aanwijzing, dat het smeltpunt van kwik, lijnolie, melk en zeewater respectieve 39^o, 20^o, 18^o en 5^o is, de vermelding dat zulks negatieve graden (onder het nulpunt) zijn.

j. van der hoeven.