Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1831

Verslag van een Handschrift, bevattende Jacob van Maerlants Nederduitsche Prozaïsche Bijbelvertaling, met Aanteekeningen en Bijlagen, door Isak van Harderwijk, Predikant te Katwijk aan Zee. 's Gravenhage, bij J. Immerzeel, Jun. 1831. In gr. 8vo. IV en 74 bl. f 1-10 c.

‘Eenigen tijd geleden,’ zegt de Eerw. van harderwijk, op bl. 6 van dit Verslag, ‘had ik het genoegen,

[p. 502]

door aankoop, een Handschrift eener Nederduitsche Vertaling van den bijbel in onrijm, door maerlant vervaardigd, in eigendom te verkrijgen, en vermeende den beminnaren onzer Letterkunde geene ondienst te doen, met hun dit, in zeer vele opzigten belangrijk overblijfsel der oudheid, wat nader te leeren kennen.’

Na kortelijk over maerlant's verdiensten gehandeld te hebben, als die niet alleen door zijne veelvuldige schriften het sieraad zijner Eeuw was, maar zelfs het eerst, en wel in 1270, eene berijmde Vertaling van den Bijbel gemaakt heeft, merkt hij op, dat het tot nog toe onzeker was, of maerlant nog eene Vertaling van den Bijbel in onrijm zoude vervaardigd hebben. Le long, die een Handschrift, in 1400 geschreven, van de Prozavertaling van den Bijbel bezat, kwam dit wel niet geheel vreemd voor; doch het bleef onzeker. Men schijnt ook nu niet te weten, waar dat Hss. en nog een dergelijk van 1322 gebleven is; zoodat men, zegt de Schrijver, zoo al niet omtrent het bestaan eener Prozaïsche Vertaling van den Bijbel door maerlant, althans aangaande derzelver inhoud, geheel in het onzekere verkeert.

Hierom geeft de Schrijver verslag van zijn Hss., 't welk in den jare 1358 is geschreven, in folio, op parkement, en 488 bladen bevat. ‘Deze Vertaling,’ zegt hij, bl. 16, ‘is naar de Latijnsche Overzetting (Vulgata) vervaardigd: intusschen is de Historia Scholastica van petrus comestor even als in den Rijmbijbel in deze Vertaling gevolgd, niet alleen bij de schikking der boeken, maar ook op verscheiden plaatsen, en zijn tevens, behalve sommige ongewijde verhalen en overleveringen, vele verklaringen daaruit overgenomen.’

Dit wordt vervolgens nader in de bijzonderheden aangetoond, waartoe een geregeld Verslag van den inhoud van dit Hss. eene voegzame gelegenheid geeft. Achter dit Verslag volgen, als Bijlagen, eenige proeven van vergelijking van het Hss., te weten A met den Rijmbijbel, B met de Vulgata, C en D met de Historia Scholastica, en E met maerlant's Spiegel Historiael.

Blijkens hetgeen in de Voorrede en op bl. 27 is gezegd, had de Schrijver met de uitgave van dit werkje een tweeledig doel: I^o. om een Verslag van het bestaan dezer Proza-Bijbelvertaling in het licht te zenden; en II^o. om daardoor

[p. 503]

maerlant's verdiensten ook als Prozaschrijver nader in het licht te stellen.

Wat het eerste betreft, merken wij op, dat het bestaan dezer Prozavertaling aan geenen twijfel onderhevig was. Immers le long telt, op bl. 247-253 van zijne Boekzaal der Nederduitsche Bijbels, niet minder dan 24 Handschriften hiervan op. Op bl. 229 en 235 leert hij ons, dat hij zelf hiervan een Hss. van 1400 bezat, hetwelk met zeer weinige verandering (bl. 234 en 367) gedrukt is te Delft in 1477 bij jacob jacobsz. en maurits ymandsz. - De eenige vraag is dus, of het Hss. van 1358, 't welk de Eerw. van harderwijk bezit, wat de Bijbelvertaling betreft, overeenkomt met den Delftschen druk van 1477. Zoo ja, dan was het onnoodig, het bestaan van deze Prozavertaling te bewijzen. Zoo neen, dan zoude het blijken, dat er reeds zoo vroeg meer dan ééne Prozavertaling bestaan heeft, en dan ware het van groot belang geweest, om het Hss. naauwkeurig met den Delftschen druk te vergelijken. Deze Delftsche druk is wel zeer zeldzaam, doch juist in de nabijheid van des Schrijvers standplaats voorhanden, onder anderen te Leyden in de Bibliotheek der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde (bl. 73 van den Catalogus). Daar nu echter deze vergelijking geen plaats schijnt gehad te hebben, kunnen wij niet beoordeelen, of het Hss. van van Harderwijk, uit het oogpunt der Taalkunde, eene wezenlijke aanwinst uitmaakt. Wanneer wij le long's opgave van den inhoud van zijn Hss. van 1400 (bl. 241 sqq.) vergelijken met hetgeen van harderwijk op bl. 10-15 omtrent den inhoud van het zijne mededeelt, dan schijnt het vrij duidelijk, dat, hoezeer dat van le long aan het einde eenige meerdere Bijbelboeken bevatte, de beide Hss. echter, wat het hoofdzakelijke betreft, vrij wel met elkander overeenkomen. Zoo eindigt b.v. bij beiden de eerste pertye met het eerste boek der Koningen. Wij mogen dus, zoo lang het tegendeel niet aangetoond wordt, de beide Hss. voor ééne en dezelfde Prozavertaling houden.

Doch is de Vertaling, van welke de Schrijver hier verslag doet, wezenlijk van maerlant? Toetsen wij kortelijk de gronden, op welke de Schrijver (bl. 8 en 9) deze stelling bouwt. Deze zijn I^o. de in het oog loopende overeenkomst, welke men op vele plaatsen met den Rijmbijbel aantreft; en II^o. dat aan het einde van het IVde boek der

[p. 504]

Koningen het volgende gezegd wordt: Eerst sel thobias, die mede was mit die van ysrahel van salmanaser den van assyrien. Dat sel nu hier . Ghelyc alst iheronimus heeft vut int latyn. Maerlant heeftet geset latyn in dietscer talen.

I^o. De overeenkomst met maerlant's Rijmbijbel doet hier zeer weinig af, wijl zoo wel bij dezen, als bij de Prozavertaling, de Historia Scholastica van petrus comestor grootendeels ten grondslag ligt, gelijk de Schrijver (bl. 16 en 17) volledig erkent. Ook kan de Prozavertaler den Rijmbijbel voor zich gehad hebben, en daartoe behoefde hij maerlant zelf niet te zijn. Wanneer men ook de Bijlagen met elkander vergelijkt, ontwaart men, dat, wat de vertaling aangaat, (dat is de woorden, niet de rangschikking) de overeenkomst met de Vulgata veel grooter is, dan met den Rijmbijbel.

II^o. Wat beduidt het aangehaalde uit hetgeen achter IV Koningen voorkomt? Werd er gezegd: Ende ic Jacop van Maerlant hebbe dit vuten latine ghetranslateert, dan ware er zeker geen twijfel! Doch er wordt alleen gezegd: ‘Men zal dit hier beschrijven, gelijk hieronymus het beschreven heeft uit het Chaldeeuwsch in het Latijn. En maerlant heeft het vertaald uit het Latijn in het Dietsch.’ Kan dit nu niet even goed beteekenen: En maerlant heeft dit, in zijnen rijmbijbel, in het Dietsch vertaald? Voert men hiertegen aan: waarom zou de Schrijver juist hier alleen melding van den Rijmbijbel maken, die toch alle de voorgaande boeken even zeer inhield? dan vragen wij op onze beurt: waarom zoude maerlant, zoo hij de Prozavertaler van het geheel was, zich juist alleen hier als Vertaler, en wel van dit stuk alleen, bekend maken? Dit staat, dunkt ons, volkomen tegen elkander over.

Voor het Hss. van van harderwijk schijnt geen Prologhe te staan. Doch deze kwam voor in het Hss. van le long, die dezelve in haar geheel mededeelt op bl. 235-240. Daar spreekt de Prozavertaler breedvoerig over zijn werk, de redenen, waarom hij het ondernomen, en de wijze, waarop hij het tot stand gebragt heeft. Te vergeefs zoekt men daarin eenig spoor, dat maerlant de Vertaler zijn zoude.

[p. 505]

Geenszins ontkennen wij daarvan de mogelijkheid; doch de gronden, welke de Schrijver geeft, bewijzen niet genoegzaam, dat het werkelijk het geval is. Het zal taalkundig moeten worden uitgemaakt, en wel na voorafgaande vergelijking met den druk van 1477.

Hoezeer wij dus niet in alles met den Schrijver instemmen, hebben wij echter dit Verslag met genoegen en belangstelling gelezen. Het ware te wenschen, dat alle bezitters van merkwaardige Hss. zijn voorbeeld volgden, en het letterkundig publiek deelgenoot maakten van het belangrijke, 't welk onder hen berust. Hoeveel zoude er daardoor niet aan den dag komen, waarvan men het bestaan niet eens vermoedt, of 't welk men sedert lang verloren waant!