Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1828

Hendrik en Antonio, of de Proselieten der Roomsche en Protestantsche Kerk. Naar het Hoogduitsch van K.G. Bretschneider, door B. Verwey. Te Amsterdam, bij C.L. Schleijer. 1827. In gr. 8vo. 332 Bl. f 3-60.

Er was in het laatst der vorige en het begin van deze eeuw voor het oog vrede en rust tusschen Protestanten en Roomschgezinden; ja, het scheen zelfs, of de toeneming van wezenlijke verlichting toenadering gaf en eindelijk hereeniging voorbereidde. Zaakkundigen, echter, zagen hierin slechts eenen stilstand van wapenen, en begrepen zeer wel, dat men den Pausgezinde nimmer in zaken van Godsdienst vertrouwen kan; en dat, zoo lang men het onfeilbaar gezag, de overleveringen, en de eenig zaligmakende Kerk niet wil opgeven, geene vereeniging mogelijk zij, ten zij men het Protestantsche grondbeginsel geheel wil wegdoen. De oogenschijnlijke rust en vrede verwekte bij vele Protestantsche Geleerden en Geestelijken eene te groote onbezorgdheid, en de verdraagzaamheid, hoe edel ook, deed wel eens de noodige voorzigtigheid over het hoofd zien. Men dacht aan geen gevaar, en menig Protestantsch lidmaat ontving, bij het onderwijs in den Godsdienst, tegen den Roomschgezinde geene genoegzame wapenen. Onkunde en zekere onverschilligheid drongen meer en meer door. Het is dus zoo ongelukkig niet, dat de Roomschgezinden ons wederom, als 't ware, ten strij-

[p. 396]

de uittartten, en de Protestanten te wapen riepen. Het beste wapen was intusschen bij de hand; het is de Bijbel. De Pausgezinde begrijpt het te regt, ‘dat, als deze gekend en gelezen wordt, de Hervormde Kerk onwankelbaar vaststaat; en dat de pogingen der Bijbelgenootschappen eindelijk geheel het Pausdom, met deszelfs onfeilbaar gezag en alle zijne menigvuldige menschenvonden, den doodsteek geven moet.’ De strijd is dan op nieuw begonnen, tot nog toe, immers hier te lande, slechts pennestrijd; maar elders schijnt het reeds te blijken, dat dit maar voorspel is, en dat het alleen gebrek aan magt, en het welbegrepen belang der Vorsten is, hetwelk terughoudt, om het cogite intrare met het zwaard door te zetten; terwijl men intusschen voorbereidt, en de zwaarden wet, tot dat het voor de Roomsche Kerk gewenschte tijdstip opdaagt, (hetwelk God genadig verhoede!) hetwelk zij gunstig acht, om hare bekeeringen met geweld door te zetten.

De Protestantsche Kerk, uit haren slaap gewekt, zit intusschen mede niet stil. Haar eenig wapen is de H. Schrift; maar die is ook een magtig zwaard. Met dezelve gewapend, laat zich niemand verleiden noch dwingen. Zij wordt meer, dan vóór eenige jaren, gelezen, gekend en behartigd; zij komt van dag tot dag al meer in aller handen; en alzoo kan men tegen toekomenden algemeenen priester- en gewetensdwang, en daarmede gepaard gaande ontaarding van geheel den geest des Christendoms, terugkeerende domheid en slaafschen geest der middeleeuwen, en iederen daaraan verwanten gruwel, genoegzaam gerust zijn, indien de wachters maar opmerkzaam zijn en niet weder insluimeren. Groot zijn de verdiensten aan de Protestantsche Kerk van tzschirner, die hare zaak voor de Roomschgezinde troonen en leerstoelen zoo voortreffelijk, dezer dagen, heeft gehandhaafd, en van velen, ook in ons vaderland, die zijn voorbeeld volgen; en bij Protestantsche Vorsten was het pleit reeds lang en is het nu bij vernieuwing beslist. Maar dit is niet genoeg; van de zijde van het hart bedriegt en verlokt men den gevoeligen en niet genoegzaam onderwezenen. De arbeid, dien wij thans aankondigen, van den geleerden bretschneider, kan van onberekenbaar nut zijn; en de Eerw. verwey verdient den hartelijksten dank, dat hij denzelven onzen landgenooten in handen geeft. Duidelijk is hier het onderscheid der wijze, waarop de Roomschgezinde en de Protestant de

[p. 397]

overloopers opneemt en aanzoekt; en ook de vrij algemeene bewering, dat het schande is van Kerkgenootschap te veranderen, en dat ieder blijven moet, waar hem zijne geboorte geplaatst heeft, vindt hier wederspraak en gegronde wederlegging.

Het werk bevat eene verdichting in den smaak van eene geschiedenis. Een Protestantsch jong mensch van goeden huize komt, om zijne liefhebberij in de schilderkunst te volmaken, te Rome, en valt in de strikken van eenen sluwen Geestelijke. Zijn vroeger godsdienstig onderwijs was geweest, zoo als wij dat ons van vroegere dagen herinneren, en aan de Hoogeschool hoorde hij de leerstukken voorstellen op eenen zoogenoemd wijsgeerigen trant, hetwelk evenzeer tot bijgeloof als tot ongeloof leiden kan. Inmiddels behaagde hem het ingewikkelde en donkere, en, stijf orthodox, hield hij de steilste verklaring der Godgeleerdheid vast; bij de Hernhutters vond hij voor zijne mystieke denkbeelden het meeste voedsel. Te Rome viel hij spoedig in het oog, en werd daar gewonnen. Toen hij naar zijne waardige ouders terugkeerde, was hij een hard en waarlijk dom Papist. Door een aantal verstandige gesprekken bragten zijne liefderijke ouders hem echter wederom te regt, en deze gesprekken zijn van dit werk het belangrijkste; men zal naauwelijks iets van het Roomsche bijgeloof vinden, hetwelk hier niet met redelijke gronden en overtuigend wederlegd wordt, en die zich deze gronden inprent, zal niet ligt voor verleiding tot het Pausdom vatbaar zijn. Hetgeen uit de Geschiedenis wordt aangehaald, is onpartijdige waarheid. Bijzonder trof ons ook zijn knecht Antonio, dien hij uit Italië hadmedegebragt, (en wien men als spion bij zijnen Heer had aangesteld, gelijk men het waken over zijn geloof ook nog, door bijzondere brieven, aan meer dan eenen had aanbevolen.) Deze toch, wien het onbegrijpelijk was, hoe het zoo goed en zedelijk kon toegaan in een kettersch land, en hoe God zoo verfoeijelijke ketters kon dragen en hun weldoen, had gelukkig een Nieuw Testament, van de overzetting van leander van es, in handen gekregen; en, eeniglijk door het lezen en overdenken van hetzelve, was hij nog spoediger, dan zijn Heer, van het ongegronde der Roomsche en het ware en redelijke der Protestantsche leer overtuigd; en zijne eenvoudige en telkens naïf gepaste Bijbeltaal roerde ons, gelijk zij ook ter overtuiging van Hendrik krachtig medewerkte.

[p. 398]

Wij willen niets ter proeve mededeelen; want wij hopen, dat de aangestipte gewigtige inhoud, in dezen tijd op nieuw zoo belangrijk, genoegzaam zal aanlokken.

Bij den Roomschgezinde zal dit wel het geval niet zijn; dat hij het boek niet leest, daarvoor zorgt zijn priester. Maar de Protestantsche huisvader leze het; hij leze het zijne vrouw en zijne volwassene kinderen voor; het zal deze en hemzelven nuttig zijn. Jonge lieden, wie het ernst is om niet medegesleept te worden tot het bijgeloof, en die veilig wenschen te zijn tegen de listig rondsluipende zendelingen der leugenleer, lezen, hopen wij, en herlezen gaarne dit boek. Zoo zullen wij behouden, wat wij hebben, en niet op het spel zetten onze wezenlijke gronden van rust en troost, onze vrijheid van geweten, geheel onze zedelijke waarde, en dien vrijen en edelen geest, die onze voorouders voor ons met hun bloed verkregen hebben, toen zij het knellend juk der hierarchij en het ondragelijk dwangjuk der overheersching ontworstelden. De aard van het werk bragt mede, dat het meer verstandige redenering dan wel onderhoudende roman geworden is; echter leest het boek aangenaam en onderhoudend. Hier en daar zouden wij eene meer naauwkeurige correctie verlangd hebben; maar enkele misstellingen, uit overhaasting van den vertaler of zetter ontsproten, die den zin veranderen, voelt en verbetert de lezer van zelve.