Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1828

Historische, Letter- en Oudheidkundige Beschouwing van den Deventerschen Tolbrief van den jare 1347, door Mr. S. Iz. Wiselius; zijnde een Vervolg op de merkwaardigste Stukken uit de oudste Archiven van Amsterdam, uitgegeven in den jare 1821. Te Amsterdam, bij Pieper en Ipenbuur. 1826. In gr. 8vo. 58 Bl. f 1-:

Om de oude Geschiedenis van eenig land te kennen, is, gelijk men eertijds waande, de kennis aan oorlogen,

[p. 338]

verbonden en andere staatshandelingen van hetzelve geenszins genoeg. Moet men het leven der Volken, onafhankelijk van uitwendige omstandigheden en listige plans van voorname gezaghebbers, als dat van een persoon behandelen, zoo als zeker Duitsch Geschiedonderzoeker zich uitdrukt, zoo gevoelt men ligtelijk, dat hierin de zeden, gewoonten en taal eene belangrijke plaats innemen. In ons Vaderland heeft het dan ook, vooral in onzen tijd, niet aan mannen ontbroken, die dezen weg tot onderzoek hebben ingeslagen. De namen van van wijn, meerman, van spaen, van hasselt, scheltema, raepsaet en de bast zullen altijd met achting genoemd worden. Naast hen plaatst zich de verdienstelijke Dichter wiselius, in het werk, waarop dit een vervolg is, en in het tegenwoordige. Hetzelve bevat de opheldering van eenige oudvaderlandsche woorden, maten, muntstukken en gebruiken, naar aanleiding van zekeren Tolbrief, door de Stad Deventer vastgesteld op goederen en schepen, komende van het toen reeds nijvere en scheeprijke Amsterdam. Het stuk is wel reeds uit wagenaar en van mieris bekend; maar hier is het naauwkeuriger uit de oude Charters van de ijzeren Kapel afgedrukt, en vooral opgehelderd door belangrijke aanteekeningen op onderscheidene oude woorden, waarbij dan tevens de zaken toegelicht worden. Sommige derzelven had men zekerlijk kunnen missen, zoo als op de woorden kenlic, twelf, voerseyt, Aemstelredamme, ghenoempt, daar elk, die deze woorden niet verstaat, ook geene liefhebberij voor het inzien van dezen Tolbrief zal hebben. Maar op andere vindt men zeer belangrijke aanmerkingen. B.v. het woord scepen wordt door h. junius, kil iaan en groenewege van schoftin (schaffer), door de groot van scheppen afgeleid: eerstgemelde maakt daaruit op, dat de schepens als uitvoerders; de laatste, dat zij als scheppers van het vonnis dus genoemd worden. Wiselius verwerpt beide beteekenissen, en heeft daarin misschien gelijk; maar hij komt toch op hetzelfde grondwoord ne-

[p. 339]

der. Immers scheppen en schaffen is hetzelfde woord: creare, voortbrengen; vanwaar ook ons verschaffen. Nu leidt onze Schrijver het woord schepen ook van het grondwoord sceppen (hetzelfde als scheppen) af, maar in eene andere beteekenis dan de groot en junius; namelijk, niet dat de schepens het vonnis schiepen, maar dat zij zelve door den Vorst of Graaf geschapen (ghescepen), dat is aangesteld waren. Bij deze gelegenheid ontvangen wij eenen belangrijken Excursus over de aloude Staats- en Regtsgesteldheid in de tijden der Frankische Koningen, der Hertogen en Graven vóór de instelling der Gemeenten, harer Regten en Keuren, hetwelk niet alleen van diepe oudheidkennis, maar ook van edele vrijheidsliefde getuigt, en diegenen logenstraft, die de eigendunkelijke eenhoofdige Regering als de oorspronkelijke willen doen doorgaan, welke toch reeds in de Germaansche bosschen, en nog later dan karel de Groote door algemeene Volksvergaderingen (het Maart- en Meiveld) niet alleen getemperd, maar zeer beperkt werd, en zich bijna alleen tot uitvoering van den volkswil bepaalde. De schepenen, als vertegenwoordigers der vrije mannen, werden dus, toen deze allengs niet meer opkwamen, door de Vorsten of Graven geschapen of aangesteld. - Ook op het slot ontmoeten wij het woord scepe (voor schip) als afgeleid van scheppen, waarmede ook het Latijnsche scyphus en het Grieksche σκάΦος, σκάΦη, hetwelk echter mogelijk van uitholen komt, in verband zou staan; iets, dat wij gaarne aannemen willen. Doch hoe de Heer wiselius dit scheppen weder afleidt van scheuren, snijden, betuigen wij niet te begrijpen. Wij kennen niets in de taal, hetwelk daartoe aanleiding geven kan. Kiliaan heeft op scheppen eenvoudig creare, formare, condere, rudi materioe formam indere. Het is waar, dat kleer maker in het Vlaamsche dialekt ook schepper heet; maar, om dezen Provincialismus, aan een Duitsch woord, waarmede noch het Hoogduitsch, noch het Engelsch de beteekenis van snijden verbinden, zulk eene vreemde afleiding te geven, komt ons zeer gewaagd voor. Inderdaad,

[p. 340]

to shape, ship (schip), schaft, schap, alle woorden, die van scheppen en schaffen afkomen, bevatten wel het denkbeeld van vorming, vorm, gedaante, eigenschap, maar niets, dat naar scheuren gelijkt. Ten slotte zou dan ook de wereld een stukwerk zijn, van onderscheidene uiteengerukte deelen zamengesteld; een denkbeeld, hetwelk wij bezwaarlijk aan onze voorvaders kunnen toeschrijven. Kwetsen, nadeel toebrengen, is, gelijk men ziet, nog verder van den weg af.

Doch wij kunnen niet over alles uitweiden. Omtrent de verhouding der grooten en stuivers tot de goudguldens (1 groot 3½ stuiver, 8 grooten een goudgulden, maar deze verschilde van 22 tot 28 stuivers) verkeert de Schrijver zelf in onzekerheid. Bake beteekent, volgens kiliaan, een varken, of varkensvleesch; hiervan komt blijkbaar het Engelsche bacon: maar hoe kan het dan, gelijk hier in de Noot wordt vermeld, van to bake, bakken, afkomen, daar ook gezouten spek dus genoemd wordt?

Den geleerden Schrijver mogen deze bedenkingen tot bewijs verstrekken, dat wij zijn boekje met aandacht gelezen hebben.