Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1827

Iets over Theophrastus Bombastus van Hohenheim, gezegd Paracelsus.

Theophrastus bombastus van hohenheim, algemeen bekend onder den naam van paracelsus, was, gelijk men spottenderwijze zeide, van Goden-bloed: zijn vader, namelijk, was een natuurlijke zoon van een Duitsch Prins, en, van de zijde zijner moeder, was hij een Zwitser.

De jonge van hohenheim deed, van zijne vroegste jeugd af aan, eenen vluggen geest en vooral eene zeer levendige verbeeldingskracht bemerken; welke hoedanigheden, gepaard met eenen werkzamen of liever rusteloozen aard, waren zij met verstand geleid geworden, hem tot een waarlijk groot man hadden kunnen maken. De werken van dezen Zwitserschen Geneesheer, drie deelen in folio uitmakende, dragen wel hier en daar de kenmerken van dat een en ander, maar ook tevens het bewijs van de verwaarloozing zijner zedelijke opvoeding: behalve eenige scheikundige ontdekkingen, bevatten zij eene reeks van wonderspreuken, die daarbij nog slecht geschreven zijn, in eenen toon van verwaandheid, welke zelfs in iemand van de allerhoogste verdiensten belagche-

[p. 323]

lijk zijn zou, en ademen eene geweldige verbittering tegen galenus en avicenna.

Het gestadig lezen van diogenes laërtius en andere Schrijvers van het leven en de bedrijven der oude Wijsgeeren schijnt veel te hebben toegebragt, om het hoofd van van hohenheim (dien ik voorts met zijnen meer bekenden naam van paracelsus benoemen zal) verder, dan eigenwaan dit reeds gedaan had, op hol te helpen. De voorbeelden van hermes, solon, pythagoras en anderen ontvlamden zijne, reeds min of meer spoorbijstere, verbeelding: hij stelde zich voor, als zij, de verlichter en weldoener van zijne eeuw te kunnen worden, en ging op reize naar verre landen, ten einde, op hun spoor, daartoe de noodige kundigheden op te doen. Toen hij echter vervolgens bemerkte, dat men van zijne staatslessen nergens gediend wilde zijn, en geen volk in Europa hem (iets, hetgeen hij zich als onmisbaar had voorgesteld) voor Wetgever en Opperhoofd verkoor, deed de spijt wegens zulk eene teleurstelling hem de toevlugt nemen tot de Alchimie, waar hij zich, uit al zijn vermogen, op toelegde. Zijne sornuizen evenwel leverden hem evenmin goud, als zijn reizen hem eene kroon had mogen doen verkrijgen: dit eindelijk bemerkende, besloot hij, om de menschen, welke te mogen besturen of te verrijken hem niet gelukt was, voor 't minst bij hunne ligchaamskwalen te hulp te komen; en men zag hem de wereld doortrekken, overal, tot eenen zeer gematigden prijs, uitventende zijn laudanum en zijn azoth, die alle mogelijke kwalen konden genezen, alsmede zijn elixir, hetwelk een leven van driehonderd jaren verzekeren moest. Eene groote menigte liet zich door hem de kap vullen; doch hij zelf werd er niet veel rijker bij, en hij stierf, 48 jaren bereikt hebbende, te weten in het jaar 1541.

Even als sokrates, had paracelsus eenen bijzonderen Gelei- of Beschermgeest, of weldadigen Daemon. Zonder zoodanigen geleider kon niemand, meende hij, wijsgeer worden; ook geloofde hij, dat alle verstan-

[p. 324]

delijke begrippen ons regelregt uit den Zodiac of Dierenriem toekwamen.

Van den kant zijns ligchamelijken toestands scheen paracelsus geenen aanleg te hebben, om een dweeper te worden; want, in den ouderdom van drie jaren, had een zwijn hem op gelijke wijze verminkt, als dit aan boileau door een' kalkoen gebeurd was. Hij was ook, niet minder dan die Dichter, zijn geheele leven door, een vrouwenhater. Dit ongeval toch moest, zou men zeggen, die sterke of levendige gevoeligheid, welke maar al te dikwijls de bron is van dweepen of geestdrijven, uitgedoofd hebben; maar de levendigheid van zijnen geest schijnt zoodanig gemis in overvloedige mate te hebben vergoed, even zoo als dit bij den Griekschen narses heeft plaats gehad. Ongelukkig maar, dat hij, niet minder dan hij de vrouwen haatte, zijn geheele leven door zich een vijand der gezonde rede betoonde; want bij de gewigtige wijsgeerige vraagstukken, over welke hij gelegenheid had te handelen, pleegde hij nooit raad, dan met den God, door welken hij geloofde in- en aangeblazen te worden; en hij zeide te Bazel openlijk, dat, zoo God hem antwoord weigerde, hij, liever dan de Natuur te vragen, met den Duivel raad zou plegen. Dit zeggen, intusschen, berokkende hem veel haats; waarbij nog iets anders kwam, hetwelk hem de Geestelijken tot nog bitterder vijanden maakte. In den Elzas, namelijk, als Geneesheer, bij eenen zieke geroepen en daar gekomen zijnde, voorzien van zijn laudanum, vroeg hij, of de lijder ook reeds eenig middel had gebruikt? En toen men hem daarop antwoordde: Niets anders, dan het H. Sakrament, hernam hij: Hebt gij reeds eenen anderen Arts gehaald, dan mij, zoo moge die den zieke ook genezen! waarna hij vertrok en de lijder stierf. Geen wonder dan, dat de Priesters hem voor eenen Godverloochenaar uitmaakten; doch bij het gemeen stond hij te boek voor toovenaar, van wege zijn zoogenaamd wonder-elixir, en bij zijne leerlingen en aanhangers voor een' man van een allesovertreffend verstand, ter oorzake dat zij zijne schriften niet verstonden.

[p. 325]

Van de eene zijde ondertusschen, zoo wel als van de andere, heeft men paracelsus verkeerd beoordeeld: hij was noch een Atheïst, noch een toovenaar, noch een man van groot vernuft, maar blootelijk een dweeper, die ter goeder trouw beweerde, van hoogeren invloed te worden aangeblazen, omdat hij in waarheid meer geest en kundigheden bezat, dan zijne tijdgenooten. Had hij twee eeuwen later geleefd, men zou van hem noch van zijne schriften gesproken hebben, dan om er den spot mede te drijven.

Onder de volgelingen van paracelsus verdient van helmont de meeste aandacht, ter oorzake van het belang, hetwelk onze groote boerhaave in hem stelde. Even als de stichter van zijnen aanhang, was hij een zwervend Geneesheer, die eene halve eeuw besteedde aan het zoeken van den steen der wijzen, en de wereld verliet, zonder van alle zijne stokerijen ooit eene enkele korrel gouds bekomen te hebben.

Zoo wel in zijne Godgeleerdheid, als in zijne Natuurkunde, bezigde hij de taal der Alchimie. Hij had eenen zoon, die zijns vaders buitensporigheden en droomerijen navolgde, en zijne zonderlinge loopbaan besloot, met tot de Kwakers over te gaan. - Wie treffende bewijzen verlangt van de dolingen, waarvoor 's menschen geest vatbaar is, en daarbij tijds in overvloed heeft, leze de Ordo saeculorum van den zoon en doorbladere de werken van den vader.

Ondertusschen ware het te wenschen, dat alle geestdrijvers het spoor der drie bovengemelden bewandeld hadden: de Godsdienst zoude er dan minder door zijn benadeeld geworden, en de menschheid eene ontelbare reeks van gruweldaden minder te betreuren hebben.