Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1821

Over de benoeming der stukken in het schaakspel.

(Uit de Asiatic Researches.)

Het Schaakspel zelf is, even als zijn naam, uit Indië afkomstig, vanwaar het onder muscherwan den Grooten naar Perzië is overgebragt. Men zegt, dat hetzelve door zekeren ledschlandsch zou uitgedacht zijn, ter gedachtenis des bloedigen krijgs, die er tusschen de beide broeders thalhand en gaw heeft plaats gehad, in welken een hunner omkwam; ten einde door hetzelve de smart dier ongelukkige moeder te lenigen, welke in de overwinning van den eenen harer zonen den dood des anderen beleven moest. Om deze reden is het geheelenal een krijgsspel, en alle daarin gebezigde figuren zijn dingen, in eenen veldslag voorkomende. En wanneer de benaming van sommige stukken hiermede niet volkomen schijnt overeen te komen, zoo moet dit aan verbastering bij het overbrengen in Europesche talen toegeschreven worden, waardoor zij dan ook niet zelden van aard en bedoeling veranderd zijn.

De Indiaansche benaming van dit spel is Tschaturanga, dat is, de Krijgsmagten, en hierdoor worden de vier soorten van

[p. 375]

wapenen bedoeld, uit welke een Indsaansch leger is zamengesteld; namelijk de olifanten, de paarden, de strijdwagens, en de voetknechten. Dit woord hebben de Perzen in Schatrantsch veranderd, hetwelk eigenlijk volmaakt hetzelfde beteekent, doordien het uit de Sanskritische woorden, Thatur, vier, en Anga, een lid of deel, is zamengesteld. Van deze vier krijgsmagten zijn de drie eerste, de paarden, de strijdwagens en de olifanten, bij ons paarden, kasteelen en loopers genoemd, ieder tweevoudig; de vierde soort echter, de voetknechten (Pions, of boeren, geheeten), zijn acht in getal, en worden door den Koning (Schach) en zijnen oppersten veldheer (Fers), bij ons verkeerdelijk Koningin genoemd, bestuurd. Uit den oorspronkelijken naam Fers, veel overeenkomst hebbende met het Duitsche Fürst, ons Vorst, hebben de Franschen Vierge gemaakt, en hieruit is bij andere Europesche natiën de Koningin ontstaan. De Turken en Arabieren noemen deze siguur, die eigenlijk de ziel van het geheele spel is, Wezir, en dat zeer te regt, omdat de Wezir (Grootvizier) in alle Oostersche staten de hoogste uitvoerende magt bezit, in vredes- en oorlogstijden, en zoo wel in het kabinet als op het slagveld, de eigenlijke gebieder is; terwijl de Schach, als het ware, enkel op den achtergrond, in eene achtbare rust, en nimmer zelfwerkend te voorschijn treedt.

De naam van den olifant is Fil; dezen hebben de Franschen in hunnen Fol (zot) overgenomen; en door deze verwisseling is de Indiaansche olifant in eenen Franschen zot veranderd, terwijl wij hem tot eenen looper, en de Engelschen zelfs tot eenen bisschop (Bishop) gemaakt hebben. Alleen bij de Italianen is de naam van den olifant en zijne verrigting het minst veranderd, daar zij hem Alsino, of Alfiere, noemen, 't welk niets anders dan het woord Fil met het Arabisch lidwoord Al is. En de verrigting van den olifant, die het vaandel op zijnen rug draagt, opdat hetzelve voor het leger des te zigtbaarder zou zijn, is bij de beteekenis van Alfiere, als vaandrig, voorzeker beoogd geworden.

De kasteelen (Roc) beteekenen eigenlijk strijdwagens; het woord Roc is, door verbastering, uit het Indische Roth ontstaan, hetwelk een' strijdwagen aanduidt, waarop een toren geplaatst was.

De paarden en de boeren, of eigenlijk de ruiterij en het voetvolk, zijn onveranderd bij hunne Oostersche benamingen gebleven; want het Duitsche Pferd, ons paard, is zeer na

[p. 376]

vermaagschapt aan het Indische Feres; en de naam Pion, dien wij aan den boer geven, is uit het Perzisch woord Piade (Piéton), een voetganger, afkomstig.

Het woord schaakmat beteekent zoo veel als: de Koning is dood.

Het schaakspel, dat tegenwoordig nog in Indië gebruikt wordt, is op verre na niet zoo eenvoudig als het bij ons gebruikelijke, en onderscheidt zich vooral daarin, dat de plaat der Koningin door eenen olifant, en de plaats des loopers, d.i. van eenen olifant, door een bootje, of schuitje, wordt vervuld; dat voorts de beweging der stukken niet naar de willekeur des spelers, maar door dobbelsteenen wordt geregeld. Deze bijvoeging van een vaartuig en het lot geschiedde waarschijnlijk om aan te duiden, dat in den krijg het volk niet alleen meermalen rivieren moet overtrekken, maar ook, dat het lot, of toeval, veeltijds eenen zeer beslissenden invloed op de overwinning heeft.