Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1821

Het geheim van Maelzel's schaakspeler ontdekt, in dat van den schaakspeler van van kempele.

Ieder herinnert zich ongetwijfeld, met welke verbazing in het afgeloopen jaar de Schaakspeler, door den Weener kunstenaar maelzel hier ter stede (Amsterdam) ten toon gesteld, gezien werd; en hoe onmogelijk het iederen nadenkenden voorkwam, dat door enkel werktuigelijke krachten eene werkzaamheid zou daargesteld zijn, die zoo vele bewijzen van oordeel en rede bevat. Het zal dus wel niet onaangenaam zijn, de beschrijving te lezen van een volmaakt gelijksoortig kunsttuig, door den Vrijheer von racknitz vervaardigd, en beschreven in eene Verhandeling over den Schaakspeler van van kempele en deszelfs vervaardiging, in 1789 uitgegeven.

De tasel, op welke het bord staat, is eene kist van 5 voet Rijnlandsche maat lang, 3½ voet breed, en 3 voet hoog;

[p. 178]

in dezelve is eene kleine afdeeling aan de regterhand van het beeld aangebragt, die twee boven elkander geplaatste koperen rollen, eenige rijen hefboomen, door koorden verbonden, een klein uurwerk enz. bevat; 't welk echter alles alleen dienen moet, om den aanschouwer te misleiden, en hem te doen gelooven, dat alles alleen door eene werktuigelijke inrigting uitgevoerd wordt.

Door de gemelde hesboomen worden de beenen van den verborgen speler, bij het vertoonen van dit inwendig gedeelte der tafel, bedekt.

In het grootere gedeelte der kist ziet men de trommel van een uurwerk, twee kwadranten met beweegbare linealen, die met koorden en eenen hefboom verbonden zijn, en door een schijsje met het mechanismus in de kleine afdeeling in verband staan. Doch ook deze geheele toestel is slechts bedrog.

In deze asdeeling wordt tevens het kastje, dat nevens het beeld geplaatst wordt, en het kussen, waarop hetzelve den arm legt, bewaard.

De bodem dezer grootere afscheiding is midden door gedeeld, en het achterste deel is eene klep, welke de verholen speler opslaat, wanneer het spel begint. Ten einde den naad dezer klep te verbergen, is de geheele bodem met laken bekleed.

Eene lade onder deze groote afdeeling, geschikt ter berging van de schaakstukken en eenige schaakborden, reikt slechts tot aan de helft der diepte; zij kan ook niet geheel uitgetrokken worden, en heeft in het achterstuk verscheidene gaten.

Deze geheele kast rust, ter gemakkelijker beweging, op vier rollen.

De bodem in het achterste gedeelte is almede niet alleen eenige duimen lager dan in het voorste gedeelte, maar ook met verscheidene gaten voorzien, dienende zoowel om den verborgen speler lucht te geven, als ook uitgang te verleenen aan den walm der lamp, die de speler bij zich heeft.

De ruimte onder de groote bovenste afdeeling achter de schuiflade, en achter in de kleine afdeeling, is voor den heimelijken speler bestemd, en groot genoeg voor eenen mensch van 68 à 69 duim lengte; de wijdte is 22 duim; en hij is in dezelve zoodanig geplaatst, dat zijn hoofd onder de groote bovenste afdeeling aan de linkerhand van het beeld geplaatst is, en zijne voeten in de kleine afdeeling achter de hefboo-

[p. 179]

men verborgen zijn. In deze ruimte moet hij nu zoo lang in de lengte uitgestrekt liggen, als het inwendig zamenstel der tafel vertoond wordt; rigt zich echter, nadat de deuren gesloten zijn, door het opslaan der klep weder in de hoogte.

In zijnen liggenden stand verkrijgt hij de noodige lucht, zoowel door de openingen in den ondersten bodem der kast, als door die in den achterwand der lade, welke daarom gedurende het spel niet geheel toegeschoven wordt.

Aan de regterhand van dezen geheimen speler is een luikje, door 't welk hij bij de hesboomen komen kan, die in de dikke beenen van het beeld verborgen zijn, en waardoor hij hetzelve in beweging brengt.

Bovenaan tegen het deksel van de kist is eene klep, welke de magneetnaalden, die onder de vakken van het schaakbord aangebragt zijn, verbergt.

Bovendien heeft hij daarin een schaakbord, zoo als men gewoon is op reis mede te nemen, alsmede een paar kaarsen, en eene lamp, omdezelve te ontsteken, bij zich.

Het schaakbord is van dun hout vervaardigd, en heeft bovendien aan de binnenzijde onder elk der 64 vakken eene vierkante holte, waarin eene magneetnaald van ½ duim lang, op een rond schijfje wit papier gestoken, hangt. Deze binnenzijde is voorts met eene glasruit bedekt, om te beletten, dat de naalden niet afvallen, en de speler toch derzelver stand kan waarnemen. Deze holten, en de vakken van het schaakbord, dat de speler voor zich heeft, zijn met gelijke nommers geteekend. De schaakstukken, waarmede het beeld en zijne tegenpartij spelen, zijn hol, van binnen voorzien met een zamengesteld magneetstaafje, en van onderen met een zeer dun plaatje bedekt. Hierdoor trekt het stuk, wanneer het op eenig vak geplaatst is, de daaronder zich bevindende magneetnaald aan, en brengt haar in beweging; terwijl zij, wanneer het stuk weggenomen wordt, weder op het glas nedervalt en rust. Deze beweging der naalden wijst nu den heimelijken speler de zetten aan, die de tegenpartij doet; doordien het nedervallen der naald de plaats aanwijst, waar het stuk is weggenomen, en het opstijgen eener andere het vak toont, op hetwelk partij gezet heeft; 't welk de verborgen speler terstond op zijn bord almede verrigt, voorts zijnen zet op hetzelfde bord doet, en eindelijk het beeld in beweging brengt, om dat hetzelfde te doen verrigten. In de vakken

[p. 180]

van het schaakbord, dat de verborgen speler voor zich heeft, zijn gaten, en aan de stukken stiftjes gehecht, zoo dat hij ze vast op het bord kan plaatsen, om voor te komen, dat niet, door eenige beweging van hemzelven, de stukken verplaatst of omvergeworpen, en hij buiten staat gesteld worde, om het spel te overzien.

Dit zal genoeg zijn om een begrip te vormen van de wijze, op welke dit schaakspel verrigt wordt. De bewegingen van het beeld zelve kunnen zonder figuren en eene wijdloopige beschrijving niet verstaan worden; maar deze, hoe vernuftig uitgedacht, zijn ook uit andere Automaten genoeg bekend.