Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1821

[p. 128]

Aanmerkingen op de proeve eener taalkundige verkla ring van de beteekenis der benamingen van eenige Nederlandsche plaatsen, te vinden in den recensent, ook der recensenten, voor 1820. no. 9 en 10.

Abkoude wordt hier gezegd zoo veel te zijn als des Abts schuilplaats, en afgeleid van het Angelsaksische Cote, spelonk. Indien dit woord wezenlijk in den uitgang van dien naam schuilt, zoude ik hier liever om hetzelve in eene andere beteekenis denken, te weten in die van eene mindere, tot de Abdij behoorende, bouwmans- of arbeiders-woning, even als men door Abtswoude oorspronkelijk niet dan het bosch der Abdij te verstaan heeft; welke plaats (om dit in het voorbijgaan te zeggen) mij voorkomt eerder het oude Abbekewalda te zijn, dan Abkoude, gelijk alting meent, Notit. Germanioe Inferior. p. 2, misschien op het oog hebbende het Wallische Coed, Coit, Bretonsch Coäd, Coëd, welk, door de zeer gemeenzame verwisseling der voor eene K geldende C, ons hout gevormd heeft, en, even als hetzelve, en lignum en sylva beteekent. Dan, om tot Abkoude weder te keeren, het is bekend, dat geringe huizingen dikwijls de oorsproug, niet alleen van dorpen, maar ook van, zelfs groote, steden zijn geweest; en het zoude dus niet te verwonderen zijn, dat des Abts Kote, hetwelk en in het Angelsaksisch, en in het Nederlandsch, zoo wel eene hut, of een huisje, als eene spelonk, beteekende, den naam aan Abtskoude gegeven hadde. Voor het overige ontken ik niet, dat Koten in sommige naamsuitgangen de beteekenis van eene spelonk, of van een hol, gehad hebbe. Men denke slechts om Uilenkoten in het land van Breda, of om de Duvelskutte in Oostvriesland, waarvan men zien kan cluverius, de tribus Rheni alvcis, cap. 25, in fine. Zie wijders over Koton den Heer hoeufft, in deszelfs Naamsuitgangen van eenige, meest Nederlandsche, plaatsen; Breda, bij w. van bergen en Comp. 1816, bl. 110 en 111.

Amersfoort wordt, in deze Proeve, genomen voor een Fort aan de Eems. Dan, deze afleiding is reeds lange verworpen door de Schrijvers van den Tegenwoordigen staat der Nederlanden, 12de D. bl. 6, die, naar mijn oordeel, de ware aan-

[p. 129]

voeren, reeds aangevoerd door alting, Notit. Germanioe Inferior. p. 9.

Appeldoorn. Ik lees wel van eene Kapel, aan den heiligen antonius, bij Appeldoorn, maar niet van een gesticht, in die streek, aan de heilige apollonia gewijd. Ook schijnt de Schrijver zelf hieromtrent te weifelen. Wijlen de Burgemeester alting, Notit. German. Infer. p. 11, meende, dat Appeldoorn het oude Applentherna was. Zie over Tern het aangehaalde werkje van den Heer hoeufft, bl. 121.

Baambrugge. De afleiding van het Angelsaksische bam, van wederzijde, is niet boven alle twijfeling, te meer, daar dit woord in onze taal niet is opgenomen. Wilde men zich in gissingen toegeven, zoude men kunnen denken aan het oude Baem, welk niet alleen een' wezenlijken boom, maar ook een' draaiboom, een' slagboom, een' tolboom beteekent. Baambrugge zal dus eene brug zijn, met zoodanigen boom voorzien.

Bennenbroek. In eene Handvest, door jan van beijeren, aan die van Naarden en Gooiland verleend, den 15den Maart 1407, te vinden bij van mieris, 4de D. bl. 49, lees ik van benninghen van water. Mogelijk heeft de naam van Bennenbroek daarop wel betrekking. Bend was, in de oude taal, hetzelfde als Bemd, Beemd, eene lage weide, die, doorgaans, alle jaren onderloopt. Dat de verwisseling van ND in NN in het meervoud van een zelfstandig naamwoord niets ongemeens zij, weten alle, ook slechts oppervlakkige, taalkenners.

Bijlermer-meer. Dat dit meer van het A.S. Bijle den naam zoude ontleend hebben, als ware hetzelve het stinkende meer, komt mij des te onwaarschijnlijker voor, daar hetzelve slechts eene zamentrekking is van Bijdeler-meer. Zie wagenaar's Amsterdam, 10de Stuk des 8vo. druks, bl. 318-320, en m. alting, Notit. Germ. Inf. p. 21, alwaar Bendelmerbroek voorkomt.

Breukelen wordt, zoo wel als Brussel, te regt van Broek afgeleid, wat het eerste gedeelte van het woord betreft. Dan, voor minkundigen, had men wèl gedaan er bij te voegen, dat Breukelen eigenlijk is Broeklede, zamengesteld uit Broek, en lede, leije, welk nog niet onbekend is, en dat Brussel oorspronkelijk heette Broeksele, oulings ook geschreven Bruocsele, Bruksele, zamengesteld uit Broek en sele, bij kiliaan overgezet sedes.

[p. 130]

Colmschate wordt hier zamengesteld uit Colne, het meerv. van het A.S. Col (Carbo) en Scead, woud. Doch, daar het laatstgenoemde woord, in die beteekenis, in de Nederlandsche, en zelfs in de Engelsche, taal niet is overgenomen, zoude ik mij liever aan de gewone beteekenis van Schate in namen van plaatsen houden. Wat de eerste lettergreep aangaat, van dezelve weet ik niets anders te zeggen, dan dat dezelve, in oude bescheiden, ook, met twee lettergrepen, Collem gespeld wordt, en dus misschien zoo veel zal zijn als Col-hem; zijnde het overbekend, dat hem, in namen van plaatsen, door weglating der II, veeltijds tot em overgaat, of tot um, blijkens, onder anderen, in het Vriesche Collum.

De Diemer-meer heeft, even als het Diemer-ambacht, de Dicmer-ban, de Diemer-brug, de Diemer-dam, de Diemer-dijk enz., den naam ontvangen van het dorp Diemen, welks naamsoorsprong, gelijk van vele andere plaatsen, in de oudheid bedolven ligt.

Dclden. Niet onmogelijk komt het mij voor, dat deze naam, door eenen zachteren uitgang, het meervoud zij van ons oude Delte, hetzelfde, als het A.S. tell, bij benson overgezet limes, terwijl kiliaan het eerstgenoemde uitlegt door meta. Het is insgelijks hetzelfde, als het Duitsche Ziel, bij wachter terminus temporis aut loci.

Diepenheim. Over ons Heim zie, onder anderen, junius, Glossar. Goth., op Haim. Bij ulphilas wordt het laatstgenoemde woord meest gebruikt in de beteekenis van een dorp, doch bij ons in het gemeen voor eene zitplaats, eene woonplaats. Diepenheim is dus eenvoudig eene in de diepte, in de laagte, gelegene plaats, zonder dat men, met den Schrijver der Proeve, tot het diepen, of het turfsteken, en het Duitsche Heim, te huis, de toevlugt behoeve te nemen.

Enschede. De eerste der in de Proeve aangevoerde afleidingen, als beteekenende de naam Endscheiding, is niet nieuw. Zie, onder anderen, m. alting, Not. Germ. Inf. p. 51, en het Vaderlandsch Woordenboek van kok, op het woord. De tweede, van End, en het A.S. Scead, woud, komt mij min aannemelijk voor, te meer, omdat het laatstgenoemde woord geen burgerregt in Nederland verkregen heeft.

Goor. Denzelfden oorsprong geeft aan den naam van dit sleedje de Heer hoeufft, bl. 46 en 47.

Harderwijk. De Schrijver der Proeve was, in deze

[p. 131]

naamsafleiding, voorgegaan door alting, Notit. Germanioe Inferior. p. 81. Harde, Herde, was, in de oude taal, zelfs in het oud Fransch, eene kudde; en van het hoeden eener kudde schijnt harden de algemeene beteekenis van hoeden verkregen te hebben. Men zeide, b.v., zoo wel boedelharder, als koeharder. Zie matthaei Analecta, T. 1, p. 105.

Hazerswoude. Indien de naam dezer plaats ook niet Aduartswoude gespeld wierd, zoude men kunnen denken, dat Hazarswoude, of Hazerswoude, (want beide vindt men) zoo veel ware als Hazelaars- of Hazelers-woude, te meer, daar de Rederijkers-kamer van die plaats de Hazelieren heette, en ook hazelieren in haar blazoen voerde. Deze afleiding zoude althans minder gezocht zijn, dan die, welke in de Proeve voorkomt.

Heemstede. Waarom moet ons Heem (waarvan inheemsch, uitheemsch, Heemraad, enz.) meer van het A.S. Hem, dan van het Gottische Haim, of het Duitsche Heim, komen? Wat Heemsteed zij, kan men zien in de Aanteekk. op de Oude Friesche Wetten, bl. 295. Aan zoodanige Heemstede hebben de dorpen van dien naam, waarschijnlijk, en hunnen naam en hunnen oorsprong te danken.

Holten. De naam dezer plaats is dezelfde als die van het dorp Houten, in welken, zoo wel als hier, en slechts een staartuitgang is, even als in Elten, en dergelijke namen van dezelfde beteekenis, als Holten; zie m. alting, Notit. German. Inferior. p. 79 en elders, alsmede den Heer hoeufft, bl. 56. Dat, voor het overige, Heim wel eens in de verkorting en kan ontaarden, blijkt, onder anderen, uit den naam van het dorp Alphen in de Baronie van Breda, welk, in oude bescheiden, Alpheim heet.

Loo. Zie, over dit woord, den Heer ijpeij, Vervolg der tadlkundige Aanmerkingen op verouderde woorden en plaatsen van den Statenbijbel, bl. 30 en volgg.

(Het vervolg en slot hierna.)