Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1821

Verhandeling over de ware Christelijke Verdraagzaamheid, door Jan van Eyk, Predikant bij de Hervormde Gemeente te Loosduinen. Te Amsterdam, bij A.B. Saakes. 1820. In gr. 8vo. XVI en 160 Bl. f 1-12-:

De Heer van eyk verdiende reeds lange hooggeschat te worden onder de vele voortreffelijke Leeraren, die het Kerkgenootschap der Hervormden telde, toen - bedriegen wij ons niet - veel minder dan nu in hetzelve te roemen viel op eene menigte anderen; maar nu nog, nu zoo vele voortreffelijke jeugdiger Leeraren hunnen stand in de Hervormde Kerk tot zoo veel eer verstrekken, zal niemand weigeren, den Predikant van Loosduinen een' der arbeidzaamsten en nuttigsten van zijne orde te noemen: door gemoedelijkheid en naauwkeurigheid vooral onderscheidde hij zich in hetgene hij schreef; en dat was, ten nutte der gemeente, niet gering.

Den Recensent smaakte deze vrucht van 's mans ouderdom te meer, naar mate hij juist toen zoodanig genot te meer behoefde. Gelijktijdig met dit boekje kwam hem ter handen het geschrijf van, zoo het heette, zekeren van oldenburg, tot verdediging van Do. schotsman. Van hetzelve wordt hier daarom alleen gewag gemaakt, om aan elk regt te laten wedervaren, en den geleerden grijsaard te water en den grooten bilderdijk geene eere te laten genieten, die aan den rusten-

[p. 465]

den Predikant van Breda, wuister, alleen toekomt, wien de, door hem zelven verhaalde, maar ons anders niet bekende, gelijkstelling met beide Geleerden, door hen, die niet weten, wat schande en eere is, zoo het mogelijk is nog onverdragelijker maken moet. Welk een verschil tusschen twee Bedienaren van den Godsdienst! De een wijdt zijnen ouderdom aan nuttige werkzaamheid; de ander, gelukkig Emeritus, maar daarom nog geene ruste hebbende, is bezig, in zijne laatste dagen, hetgene boven geloof en hoop gaat, de Christelijke liefde, te bevechten.

Het is bekend, dat de beminnenswaardige, vrome en bekwame van eyk niet anders kan dan verdraagzaam te zijn, en men derhalve niet behoeft te vreezen, dat men hier geërgerd zal worden door eene bitterheid, hoedanige wel eens in hen, die dat heilige woord gestadig in den mond hebben, den vriend van den Godsdienst des harten even innig bedroeft, als het gedrag der genen, die dat woord niet eens verdragen kunnen. Daarenboven, deze Verhandeling is ingezonden geweest aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, hetwelk dezelve, zoo zeer als elke andere, daarom alleen onbekroond heeft gelaten, dewijl het bepaalde doel der prijsvraag niet was bereikt. Reeensent heeft die prijsvraag nu nog eens opzettelijk nagelezen, en kan niet nalaten te wenschen, dat niet alleen dat, maar ook elk ander geleerd Genootschap wat beter dikwijls zorge voor de duidelijkheid en naauwkeurigheid in de opgaven der prijsstoffen, zoo als doorgaans door Hoofdbestuurderen van de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen geschiedt. Innerlijke waarde ontzeide het Zeeuwsch Genootschap niet aan het stuk van den Heer van eyk, en - hij heeft wèl gedaan, dat hij hetzelve niet aan het lezend publiek onthouden heeft.

Na eene gepaste Inleiding, verdeelt hij hetzelve in drie Hoofddeelen, zeer evenredig aan elkander; terwijl hij eenige Aanteekeningen en drie Bijlagen laat volgen, die, te zamen, bijna de helft des boeks uitmaken. Ze-

[p. 466]

ker had van eyk in de Verhandeling zelve wat uitvoeriger kunnen, en hier en daar volstrekt moeten zijn: hoe naauwkeurig hij ook gewoon is te schrijven, het kan niet ontkend worden, dat men hier die lucidus ordo en die juistheid in de definitiën mist, die zoo noodzakelijk waren in de ontwikkeling van een zoo teeder stuk, en het gemak der lezing heel wat zouden bevorderd hebben. Vooral speet het ons, dat het onderscheid tusschen Indifferentismus en Onverschilligheid niet genoeg is in het oog gehouden; nog meer, dat de Christelijke verdraagzaamheid der burgeren onderling ten onderwerpe is opgegeven, en de Schrijver, zeker daarom, geen gewag maakt van de verdraagzaamheid omtrent de Onchristenen. Dit is te meer jammer, daar reeds van hemert, in zijne Lectuur bij het Ontbijt en de Theetafel, aan de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen - en hoe veel heeft deze gedaan ter bevordering der verdraagzaamheid! - te laste gelegd heeft onbillijkheid omtrent de Joden, die zij niet tot leden aanneemt, en deze zelfde klagte onlangs weêr, zoo wij meenen, in het Advertentieblad zoo velen is voorgezongen. Dit doet ons eindelijk nog betuigen, dat ons in deze Verhandeling dit het voornaamste gebrek voorkomt te zijn, dat er niet genoeg gelet is op de behoeften van onzen leeftijd. o! De tijden zijn zoo veranderd, sedert kort zoo veranderd; en de, in de onderscheidene Kerkgenootschappen, heerschende gezindheid en denkwijze van onze dagen, omtrent het onderhavig onderwerp, vorderde meer bijzondere aanwijzingen, dan wij hier vinden.

Deze bedenkingen geeft Recensent het liefst den waardigen Schrijver zelven ter overweging, van wien hij, in meer dan één hier voorgedragen begrip, wel zeer verschillen blijft; doch - waartoe de opgave daarvan? Hij blijft deze Verhandeling, wat dezelve nog te wenschen overlaat, der lezing zeer waardig oordeelen, en wenscht, den Schrijver dankende, dat dezelve medewerken moge tot verheldering veler kennis, en tot bevordering der al-

[p. 467]

gemeene gehoorzaamheid aan de les van het Evangelie: ‘Betracht de waarheid in liefde!’

Recensent gaf nu nog gaarne den inhoud aan der onderscheidene afdeelingen; maar hem ontbreekt daartoe de ruimte, vooral dewijl hij zich daarbij niet zoude kunnen wederhouden van aanmerkingen te maken op - hoe zal hij het noemen? - de bekrompenheid der inzigten, of de te angstvallige bezorgdheid voor de kerkleer, of de partijdigheid des oordeels, van welke sommigen den Verhandelaar niet overal geheel zullen vrijkennen. Maar Recensent, die met hem in hetzelfde Kerkgenootschap het Evangelie des Vredes dient, wil, door die aanmerkingen niet openlijk mede te deelen, liever te verdraagzaam omtrent de meeningen, van welke hij verschilt, gehouden worden.

De aanteekeningen, omtrent welke het gezegde niet minder geldt, zijn, grooter of kleiner, 51 in getal. Ware de eerste bijlage, die zeker niet zeer tot eere strekt der vóór vijf jaren nog zoo benaauwde Classis van Amsterdam, niet beter weggelaten? De laatste behelst onbevooroordeelde gedachten over verdraagzaamheid, onverdraagzaamheid, onverschilligheid, leerstelsels, en vereeniging in het godsdienstige, en is niet het minst gewigtige van dit boekje.

Wij moeten ook nog verdragen, dat de Heer van eyk zich niet naar de meest aangenomene spelling schikt; en hij, dat wij de zijne niet verkiezen te volgen. Hanc veniam etc.