Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1821

Reize in noordelijk Duitschland, Zweden, Rusland en Polen, gedurende de jaren 1813 en 1814, door J.T. James. In twee Deelen. Iste Deel. Naar den tweeden Druk uit het Engelsch vertaald. Te Haarlem, bij de Erven F. Bohn. In gr. 8vo. 384 Bl. f 3-15-:

De reiziger komt in den zomer van 1813 te Gottenburg; eene stad, die hij noch van schoonheid, noch van belangrijkheid ontbloot vindt, en de omliggende landstreek romanesk. Een uitstapje naar Trolhättan en de omliggende plaatsen werd met weinig kosten gedaan; de wegen waren uitmuntend, en leidden hem door schilderachtige streken, waar echter ook werken van kunst (een bevaarbaar kanaal, van bijna twee Engelsche mijlen in de lengte, in de harde granietrots uitgegraven) zijne aandacht trokken. Wennersburg was hem opmerkelijk door hare verregaande armoede. Udervalla was ongelukkig geworden door den ondergang harer haringvisscherij. Het menschenras vond de reiziger klein, zwak en mager, en zoekt de oorzaak van deze gesteldheid mede in de gevaarlijke zamenstelling der sterke dranken. Teruggekeerd van den uitstap, rust de reiziger eenige dagen aangenaam te Gottenburg uit. De Kroonprins is het algemeen onderwerp der gesprek-

[p. 295]

ken. Hij heeft zich zeer bemind gemaakt, inzonderheid door de wegzending van den agent van buonaparte, die over de uitvoering der decreten van Berlijn en Milaan moest waken. Gottenburg genoot nu wel eenzijdige voordeelen; maar de handel was eene opvolging van bedriegelijke ondernemingen geworden, waarvan een erg voorbeeld wordt bijgebragt. Aanmerkingen over den stat van geld en handel in Zweden. Helsingburg's enz. onbevestigde staat geeft den reiziger gelegenheid tot geschiedkundige aanmerkingen. De betere staat van het zuidelijke Zweden wordt inzonderheid toegeschreven aan de veelvuldige Lutheranen, die onder gustaaf adolf aldaar eene wijkplaats zochten tegen de vervolgingen in Duitschland. De hoogeschool van Lund. Reis over Malmo naar IJsladt. Komst te Rostock. geschiedenis van het regerend huis van Mekkelenburg-Schwerin. Regeringsstelsel van Mekkelenburg. [De staat der lijfeigenen in dit land wordt veel te gunstig geschetst. Er zijn vele rijke boeren, bezitters van uitgestrekte landgoederen; maar deze zijn geene lijfeigenen. Deze laatste wonen, op de onderscheidene landgoederen, in, vaak zeer ellendige, hutten, en hangen van de willekeur des Inspectors af, krijgen slagen enz.] Dobberan. [Het verwondert ons, dat de reiziger met geen woord vermeldt het uitstekend ingerigt zeebad van Dobberan, dat echter een half uur van het dorp zelf, aan de Oostzee, ligt.] Uitweiding over de Franschen te Hamburg. Aankomst op Brandenburgschen grond, en aanmerkingen over den landbouw aldaar. [Maar Demmin, waar de reiziger zijnen overgang op Brandenburgschen grond stelt, ligt aan de Mekkelenburgsche grens in Zweedsch-Pommeren, niet in Brandenburg; en uit het eerste komt men dan ook met den reiziger in] Mekkelenburg-Strelitz, en vandaar dan [maar niet: ‘op nieuws’] op het Brandenburgsche grondgebied, van weiks, door den oorlog uitgeputten, staat de reiziger een aandoenlijk tafereel ophangt. Berlijn. Heerlijke bouworde aldaar. Porseleinsabrijken. Smaak in de huisversiering. IJzersmelterij. Reden, waarom de En-

[p. 296]

gelsche staalarbeid voorgetrokken wordt. Pruissen kan zich niet van manufacturen voorzien. Zaal der ontleedkunde, benevens het Museum voor de natuurlijke historie. Brandenburger-poort, vanwaar napoleon de triumskar had weggevoerd. Potsdam, eene kleine stad van paleizen; maar in verval. Kozakken te Potsdam. Moreau te Berlijn. Vrees, welke de naam van napoleon inboezemde. Nare toestand van Pruissen. Beredeneerd verslag der krijgsgebeurtenissen in deze dagen. De reiziger gaat over Prentzlaw en Saistwalde naar Anklam in Zweedsch-Pommeren; bezoekt de hoogeschool te Greisswald, en komt te Straalsund. Vermelding van staatkundige zaken. Komst te IJstadt, vanwaar de reiziger Zweden dieper intrekt. Gunstige beschrijving der landstreek, die hij doortrekt. Overdekte dokken te Carlscrona. Het denkbeeld aangaande de zakking van de Oostzee door den reiziger wederlegd. Paleis van gustaaf wasa te Vadstena, Linköping, belangrijk van de zijde der geschiedenis. Schoolwezen, goed ingerigt naar de behoeften van den armen landbewoner. Eerlijkheid der Zweden. Goede staat van den landbouw in de nabijheid van Stokholm. Schoone ligging van deze stad; maar de gebouwen binnen de stad beantwoorden weinig aan de bekoorlijkheid der omstreken. Vreugd over den slag van Leipzig in de stad. Fraaije kunsten niet onbeoesend in deze noordelijke hoofdstad. In het kabinet van natuurlijke historie zag de reiziger eene proef van het voedsel der boeren in de afgelegenste gewesten, gedurende het strenge saizoen; zij bestond in een' koek of brood van Dalecarlie, welke uit boomschors bereid was. Opgaaf van den staat des landbouws in Zweden. Verdere statistieke aanmerkingen van den reiziger. Strafoefening. Karakter der Zweden. Belangrijk verslag van den loop der verkiezing van bernadotte tot Kroonprins van Zweden. Voorspellend gezigt, dat karel XI zou gehad hebben: een stukje voor stilling's Theorie der Geestenkunde. Uittreksel uit de besluiten der Rijksvergadering van 1811, als grond der slaatsregeling van Zweden. Buitengewoon

[p. 297]

selle vorst, en uitwerkselen van dien. Voortzetting der reis naar Finland. Upsal en derzelver hoogeschool, naar hare inrigting breedvoerig beschreven. De geest van den Godsdienst slapende, en niet aangekweekt door de koesterende warmte(?!) van den twistenden sektengeest. Swedenburg, de geestenziener. De bedienaars der in het land gevestigde (Luthersche) kerk een zeer eerwaardig ligchaam. Echter behooren alleen de Aartsbisschop van Upsal en de tegenwoordige Bisschoppen van Stiegnaes en Wexio tot den stand der Edelen. Er is misschien nergens, behalve in Engeland, een land, waar de geestelijken het zoo wèl hebben als in Zweden. Osterby, niet ver van hetwelk de beroemde ijzermijnen van Dannemora liggen: een wijdgapende afgrond van negentig vademen diep; een arbeid van menschenhanden, gedurende vijf eeuwen. De reiziger daalt er in af. Dit jaar was gebeurd, wat nimmer gebeurd was, dat de groote zeeruimte van het Haf, hetwelk de groef der Alandsche eilanden aan de westzijde van Zweden afscheidt, geheelenal was toegevroren, en de reiziger komt van Grislcham ter slede naar Eckero. Kort verslag van den staat der delfstof keunis in Zweden.

Met op Aland voet aan land te zetten, bevond zich de reiziger op de grenzen van het Russische Rijk. Komst te Abo, en vermeding van hare Universiteit. De voorbeeldige waarneming der kerk bij de Finnen maakt, dat men burgerlijke bekendmakingen niet beter dan van den kansel doen kan. De Finnen zijn met hunne verandering van beheerscher niet ontevreden, en hebben er ook geene reden toe. Helsingfors. Verdere reis, onaangenaam en eenzaam. Wyburg. Bouwtrant en kleeding, reeds Aziatischen oorsprong getuigende. De dorpen, die den reiziger nu voorkwamen, waren van weinig beduidenis; want al, wat in Rusland niet voor vermaak en grootheid wordt aangelegd, is inderdaad arm. Petersburg noemt de reiziger de schoonste stad der wereld, en den eersten indruk, welken zij bij het intreden maakt, onbeschrijfbaar. Het is peter's bedoeling te buiten gegaan, dat Petersburg zoo groot werd door den toevloed van vreemdelingen, dat de handel van zijn eigen rijk daarbij zonde afgekort worden. De reiziger meent, dat Ruslands inwendige toestand deszelfs vermogens en wasdom tegenwerkt, en de staatkunde niets van hetzelve te vreezen heeft. De redenering hieromtrent is belangrijk en laat zich hooren. In Rusland zijn slechts twee standen: adel en slaven. De bezittingen van en-

[p. 298]

kele personen zijn van eene voorbeeldelooze uitgebreidheid; maar ook de vertooning van grootheid is daaraan geëvenredigd, althans er niet beneden. Scheremetoff liet, bij alexander's krooning, den weg uit de hoofdstad naar zijne landgoederen (100 wersten, 22 uren gaans) met lichten bezetten, ten gevalle der 10,000 gasten, die hij op dit feest genoodigd had. Hij bezit ten minste 125,000 slaven. Van deze menigte lieden worden er gemeenlijk 6000 gebruikt tot huisselijke diensten. [De Schrijver is zeer belangrijk over het Russische slavenwezen.] Vier soorten van slaven. De beambten des Gouvernements worden slecht beloond; vandaar, dat alles veil is voor fooijen, en, zonder deze, geen regt of veiligheid in Rusland te krijgen is, gelijk twee sterksprekende anekdoten bewijzen. In alle werkzaamheden van staat heerscht losheid van beginselen. Veel beoefening der fraaije kunsten in Petersburg; maar lieden van wetenschappen en letteren door die van den hoogeren stand niet zeer geacht. Die voor geene broodwinning behoeven te zorgen, worden ook slecht opgevoed. Maar het vrouwelijk geslacht wordt bij de opvoeding met eene mate van oplettendheid behandeld, die juist het tegendeel is van de verwaarloozing der andere sekse. Er zijn vele liefdadige inrigtingen in Petersburg.