Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1821

[p. 157]

Jacobide Gelder Oratio inauguralis &c.

(Vervolg en slot van bl. 115.)

Maar wat zou reken- en meetkunde baten, zoo zij ons in geene gewigtige zaken van dienst konden zijn? De Hoogleeraar, om het groote nut dezer wetenschappen aan te wijzen, maakt zijne toehoorders, van bladz. 24-30, opmerkzaam op de verschijnselen, die wij aan natuurkrachten toeschrijven; en, nadat hij eene beknopte beschrijving van tijd, kracht, oorzaak en uitwerksel heeft gegeven, wijst hij de mogelijkheid aan, om de uitwerkselen der natuur met uitgebreidheid en hoeveelheid van deelen in dezelve te vergelijken, en geest eene treffende beschrijving van de evenwigtsleer en de beweegkunde, welke door hem als de sleutel der natuurkunde beschouwd wordt.

Deze overwegingen brengen hem (bladz. 27) tot eene beknopte en krachtige ontvonwing van de eigenlijke Natuurkunde en hare beoefening. Zich resumerende, keert hij de blaam af, die wel eens Mathematici verdiend hebben, door slechts die wetenschappen te achten, welker onderwerpen onder het onmiddellijk bereik der zintuigen gelegen zijn; en, zich in deze wederlegging een warm voorstander der wijsgeerige wetenschappen betoonende, gaat hij met kracht het misbruik der Kantiaansche wijsbegeerte in de mathematische studiën te keer.

De Redenaar heeft nu den aard van zijn onderwerp doen kennen, en de wijze van zijne voordragt liet hem toe, van ter zijde het nuttige van hetzelve te doen opmerken; althans den onbevooroordeelden moest zulks, al ware er niets van gezegd, bijna in elke zinsnede in het oog vallen. Thans gaat hij (van bl. 30-38; over, om, in een geschiedkundig tasereel, dit nut overal op den voorgrond te doen uitkomen. Vier-en-twintig eeuwen zijn er noodig geweest, om den schat van kennis, dien wij thans bezitten, te verkrijgen. Waarom is die voortgang zoo traag geweest? Het is, omdat de wetenschap bij vele

[p. 158]

volken het uitsluitend voorregt des priesterdoms was; omdat verzonnene en kwalijk begrepene dogmata vooroordeelen voortbragten, en deze der ware Natuurkunde in den weg stonden. Is dan het tegenwoordige geslacht zoo veel snediger dan de Ouden? Dit ook niet. Na eene weidsche losspraak op deze, schrijst de Hoogleeraar de oorzaak dier meerderheid toe aan het raadplegen der natuur en eene meer bedaarde overweging; hetgeen hem gelegenheid geeft, om aan galilaei, kepler, tycho brahé, descartes, huigens en newton den verdienden lof toe te zwaaijen. Dit alles eindigt hij met de volgende opmerkelijke zinsnede, waarin hij met kracht en waarheid het nut, dat wis- en natuurkunde hebben aangebragt, afmaalt: ‘Laat nu eenig beuzelaar en opgeblazen haarklover op een' spottenden toon vragen: “Waarom vermoeit gij uwe ziels- en ligchaamskrachten? waarom zondert gij u van de zamenleving as, om nacht en dag meetkunstige figuren en stelkundige formulen te overwegen, die noch in de natuur bestaan, noch tot eenig ding dienstig zijn?” Maar weet gij, snapper, die veroordeelt, wat gij niet kent, en trotschelijk veracht, wat gij niet bevatten kunt, welke de rijke vruchten van der wiskundigen arbeid zijn geweest? Welaan! open uwe ooren, bid ik u. Zij hebben het oude, bekrompene begrip van de einden der aarde vernietigd, ons voorheen geheel onbekende werelddeelen doen kennen, de aarde gemeten, en hare siguur ten naauwkeurigste bepaald; zij hebben u regels voorgeschreven, om met uwe broze schepen den onmetelijken oceaan te bevaren, de verstafgelegene gewesten en volken te leeren kennen, en door uwe werkzaamheden eenen schat van rijkdommen uit het oosten en westen en andere werelddeelen te verkrijgen. Gij kunt de planeten, welke eeuwiglijk aan de heerschappij der zon zijn onderworpen, met de aarde vergelijken; gij kunt ze wegen. Zij hebben ontelbare zonnestelsels ontdekt; de verbeterde telescopen hebben ons overtuigd, dat er verscheidene sterrenhemelen in de onasmetelijke ruimte bestaan; deze bemoeijenissen der wiskun-

[p. 159]

digen hebben de ruimte al verder en verder uitgebreid, en ons dezelve als onbegrensd zijnde vertoond; zij hebben die dingen, welke de natuur in hare verborgenste schuilhoeken, volgens aan haar voorgeschrevene onschendbare wetten, werkt, aan het licht gebragt, de duisternis der vooroordeelen en des bijgeloofs voor altijd verdreven, den grooten en dikken sluijer, welke de geheele natuur te lang overdekt had, met eene onverschrokkene en sterke hand verscheurd; zij hebben ons, zwakke en broze stervelingen, die slechts geboren worden en sterven, geleerd, dat er een almagtige Schepper, met een voortreffelijk verstand begaafd, bestaat, dien wij niet begrijpen kunnen, en door wiens onveranderlijke voorzienigheid alle dingen met de hoogste wijsheid bestuurd worden.’

In het laatste gedeelte zijner Redevoering, na zijne toehoorders de reeds in de maatschappij bestaande voordeelen, door de wis- en natuurkunde aangebragt, genoegzaam ontvouwd te hebben, komt de Hoogleeraar tot de afzonderlijke overweging van de voordeelen en aangenaamheden, welke deze wetenschappen der studerende jeugd moeten aanbrengen. Na in eene lofspraak over het gedeelte van het Koninklijk besluit, dat de studie der Mathesis voorschrijft, te hebben uitgeweid, toont hij de noodzakelijkheid hiervan aan. ‘Zoo,’ zegt hij, ‘de voornaamste letterkundigen der oudheid, als cicero en quinctilianus, deze studie aanprezen, in eenen tijd, dat zij op geene nuttige wetenschap van eenige toepassing was, hoe veel te meer zijn wij dan niet bevoegd, dezelve aan te prijzen, in eenen tijd, waarin bijna alle menschelijke kunsten en wetenschappen aan dezelve zijn onderworpen geworden.’ Vervolgens alle faculteiten van studie doorloopende, en in elke met den vinger aanwijzende den voordeeligen invloed der wiskunde, eindigt hij, na de oplossing van eenige bedenkingen, zijne eigenlijke Redevoering met deze opwekkende peroratio: ‘Gij hebt, edele Jongelingen! gehoord, welke vruchten en winsten de vereeniging van de wis- en natuurkundige wetenschappen met de letteren u kan doen

[p. 160]

verkrijgen; want ik heb u bewezen, dat de studie der wiskunde uwe vermogens vergroot en versterkt, u uwe overige studien gemakkelijk maakt; ja ook, uit hetgene ik u heb voorgehouden, is het onbetwistbaar, dat deze studiën u den weg openen, om de natuur met verstand te beschouwen, u die gelukkige gaven van geest en hart deelachtig te maken, in welke, naar de getuigenis van de wijsste menschen van alle eeuwen, het ware leven en het hoogste geluk gelegen is. Welaan dan, edele Jongelingen! bevlijtigt u, deze gaven te verkrijgen; zij zullen u (gelijk aristippus bij vitruvius te regt oordeelt) tot mannen maken; want zij zijn de sieraden der jeugd, de eer en roem der mannelijke jaren, de vreugde en de zoete vertroosting des ouderdoms.’

Na al het voortreffelijke, dat Rec. in deze Redevoering gevonden heest, gevoelt hij geene opwekking, om in een opzettelijk onderzoek nopens de Latiniteit van dit geschrift te treden. Hij zal er alleen van zeggen, dat het hem is voorgekomen, dat de vorm der gedachten, op sommige plaatsen, wel iets heest van het land der geboorte van den Hoogleeraar, en dat een oud Romein zich misschien op eene andere wijze zoude hebben uitgedrukt. Doch welk Europeër van den tegenwoordigen tijd kan zich verzekerd houden, dat hij Latijn spreekt of schrijst, als in de eeuw van augustus te Rome gesproken of geschreven werd, en dat daarin niet het een of ander eigenaardigs van zijne moedertaal, waarin hij geleerd heest te denken, is ingeslopen?