Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1821

[p. 112]

Jacobi de Gelder Oratio inauguralis de commodis atque emolumentis, ab iis consequendis, qui mathematum ac rerum naturalium perscrutandarum studia cum litterarum humaniorum cultu feliciter conjunxerint, habita publice die 6 Novembris 1819, quum Professoris extraordinarii munus, in nobilissimo mathematicorum et physicorum ordine academiae Lugdunobatavae, solemni ritu, capesseret. Hagae Comitum, apud Fratres van Cleef. 1819. 8vo. f. maj. pp. 58. f :-15-:

Het onderwerp, dat de Heer de gelder zich ter behandeling in deze voor ons liggende Redevoering voorstelt, is, in de nieuwe betrekking, waarin hij optreedt, allezins gewigtig. Na, in eene uitvoerige Inleiding, een beknopt verslag gegeven te hebben van zijne letterkundige loopbaan, en den zamenloop der omstandigheden, welke hem aan Leidens Hoogeschole bragten, berigt hij zijnen toehoorderen, dat hij hen zal onderhouden over de voordeelen en genoegens, welke de beoefening der wis- en natuurkundige wetenschappen, indien zij met de aankweeking der letteren gepaard gaat, moet te weeg brengen.

Indien wij ons een auditorium van gemengde toehoorders voorstellen, onder welke sommige, nog niet geheel genezen van de vooringenomenheid tegen de wiskundige studiën, gevonden worden; andere, die door de moeijelijkheid van dezelve worden afgeschrikt; en in een tijdvak, in hetwelk men, het zij dan te regt of ten onregte, klaagt over de velerlei Collegiën, die de Heeren Studenten verpligt zijn bij te wonen, en andere omstandigheden meer, welke men in den omgang met de leden der Universiteit het best leert kennen, - dan waarlijk kan men de door den Heer de gelder op zich genomene taak niet als eene der gemakkelijkste beschouwen: hoe ligt toch kan een enkel woord, een enkel gezegde, verkeerd verstaan of opgevat, een vooringenomen oor kwet-

[p. 113]

sen, en dikwijls eenen nadeeligen indruk te weeg brengen, dien de overige verdiensten der rede naauwelijks kunnen vergoeden? Wij willen dit niet gezegd hebben, om te kennen te geven, dat zulks inderdaad het geval geweest zij; wij kennen te wèl de verlichte denkwijze van de Leidsche Universiteit, om zulk een nadeelig vermoeden te koesteren; maar het is eenen Redenaar, die in het openbaar optreedt, om eene zaak, welke hem na aan het hart ligt, te bepleiten, niet ten kwade te duiden, dat hij het geheele beleid zijner rede daarhenen rigt, om, door klem van redenen, zijn onderwerp te ontvouwen, en, als 't ware, ongevoelig, zijnen toehoorderen hunne toestemming af te dwingen. Deze analytische manier, door den Hoogleeraar gebezigd, is toch die, welke in zulke gevallen, door de voornaamste meesters der kunst, als de geschiktste wordt voorgeschreven; en deze taak heeft de Heer de gelder, zoo als het ons ten minste, na eene aandachtige lezing en herlezing, is voorgekomen, van bladz. 15 tot 50, met beknoptheid, duidelijkheid, volledigheid, en daar, waar het onderwerp zulks gedoogde, niet zonder sieraad, behandeld: althans de rijkheid der zaken, de zamenhang en natuurlijke uiteenzetting der denkbeelden, de hier en daar verspreide geschiedkundige trekken, de krachtige bestrijding der vooroordeelen, het duidelijk aangewezen verband tusschen Wis- en Natuurkunde, de onbetwistbare voordeelen van deze op alle menschelijke kunsten en wetenschappen, hebben zeer gepast het drooge en vervelende weggenomen, dat men doorgaans in het behandelen van zulke onderwerpen meent te ontwaren, en waarvan vele redevoeringen over wetenschappelijke onderwerpen, letterkundige zelfs niet uitgezonderd, niet altijd zijn vrij te pleiten. Dan, volgen wij den Hoogleeraar zelven.

Na, in eene korte en zaakrijke inleiding, de werkingen van 's menschen geest met kracht en waarheid afgeteekend, en gezegd te hebben, dat alle werkingen van het menschelijk verstand tot eene dezer twee hoosdzaken kunnen gebragt worden: 1^o. dat wij over de begrippen,

[p. 114]

ons door de zintuigen aangebragt of door ons zelve ontworpen, wèl en naar waarheid denken en redeneren; 2^o. dat wij onze gedachten aan anderen met juistheid voorstellen, - geeft de Heer de gelder eene algemeene bepaling van kunst, als bestaande in regels, om eenig ding goed, vaardig en sierlijk te volbrengen; en inderdaad, zoo als de Redenaar te regt opmerkt, alle kunsten, hoezeer zij in derzelver doel verschillen, stemmen met elkander in dit punt overeen.

Deze inleiding brengt den Hoogleeraar ongevoelig tot eene beknopte beschrijving van den eigenlijken aard der Reken- en Meetkunst, (bladz. 17 en 18) derzelver onderling verband en zamenhang, waarvan de laatste in de leer der evenredigheden reeds zoo zigtbaar is; en na wijders opgemerkt te hebben, dat de Meetkunst van den tijd van archimedes tot in de zestiende eeuw is blijven stilstaan, ontvouwt hij, op eenen wijsgeeringen trant, de oorzaken van dien stilstand. De Ouden, zegt hij, hadden het zoo verre gebragt als hunne hulpmiddelen gedoogden; maar zij waren verstoken van een hulpmiddel, om in de rijke mijn, die het gebied der ruimte en uitgebreidheid ons aanbiedt, dieper in te dringen: dit hulpmiddel is de kunst, om over de getallen en derzelver zamenstellingen in het afgetrokkene, en zonder op de waarde van dezelve te letten, door middel van teekens te tedekavelen: deze kunst, meest onder den naam van Algebra bekend, was wel door diophantus, in de vierde eeuw, zoo als algemeen geloofd wordt, uitgevonden, en door de Arabieren eenigermate aangekweekt; maar de uitvinding van geschikte teekens, in welke het wezenlijke der kunst bestaat, is van de XVII en XVIIIde eeuw. Tot op den tijd van descartes bestond de Algebra slechts in eene kunstmatige oplossing van ingewikkelde rekenkunstige vragen; maar deze groote wijsgeer, die verhevene kunst op de Meetkunst hebbende toegepast, en begonnen zijnde, waar de Ouden gebleven waren, deed alles van gedaante veranderen. Vanhier, dat de hedendaagsche wijsgeeren, door het aanwenden van

[p. 115]

die voortreffelijke teekenspraak, de Ouden verre vooruit zijn gestreefd. Bijaldien, hetgeen niemand zal ontkennen, de Hoogleeraar, door de uitgave zijner menigvuldige werken, welke vooral uitmunten door eene duidelijke voorstelling van de moeijelijkste zaken, en eene heldere aanwijzing van het natuurlijk verband der waarheden, regt verkregen heeft op de erkentenis en de achting van het algemeen, - dan zullen die gevoelens nog meer klem erlangen, wanneer men met de vereischte aandacht deze doorwrochte Redevoering zal hebben gelezen: zij levert een nieuw bewijs op, hoezeer de Heer de gelder zich toelegt op zelfdenken, op het vereenvoudigen en beschaven van de gewigtigste grondbegrippen, waarop de wiskundige wetenschappen rusten.

(Het vervolg en slot hierna.)