Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1820

Brief aan den heer P. de Raadt, A.L.M. et Phil. Doct., wegens eene beschuldiging, tegen Pestalozzi te berde gebragt.

Weled. Heer!

Met groot genoegen en geene mindere deelneming las ik in de Vaderl. Letteroeff. 1820, Meng. bl. 221 en 254, uwe berigten van de Opvoedingsgestichten van fellenberg, en in het bijzonder ook van het daarmede verbonden Wehrli-gesticht. Het verheugde mij, uit zoo naauwkeurige berigten, iets meer van eenen man te vernemen, die alle aanspraak heeft op de hulde zijner tijdgenooten. In het bijzonder trok ook mijne aandacht de vergelijking tusschen het Wehrli-gesticht van fellenberg en het Clindy-gesticht van pestalozzi (bl. 264 volg.) Terwijl aldaar deze vergelijking ten voordeele van fellenberg uitvalt, trof mij de beschuldiging: ‘dat pestalozzi in zijn Armengesticht de kinderen zorgvuldiger opvoedt, en hun onderwijs niet inrigt naar den stand, waarin zij geboren zijn; terwijl pestalozzi gezegd wordt fellenberg van wreedheid en onmenschlievendheid te beschuldigen, daar deze hen, die door het noodlot tot de laagste klasse der menschen verwezen zijn, niet aan dien lagen staat tracht te onttrekken en boven denzelven te verheffen.’

Het zij mij vergund, Mijnheer! tegen deze beschuldigingen eenige bedenkingen, met alle bescheidenheid, in het midden te brengen, in de hope, dat gij dezelve wel zult willen oplossen. Ik zal, daar mij het geluk, om beide deze merkwaardige Instituten te bezoeken, niet heeft mogen ten deel vallen, de toevlugt moeten nemen tot hetgene mij uit de werken van pestalozzi zelven bekend is geworden.

Indien ik mij niet bedriege, hebben de Armengestichten van pestalozzi en fellenberg geheel van elkander onderscheidene bedoelingen, en zal hieruit alleen de volledige verdediging van pestalozzi ligtelijk zijn op te maken.

[p. 481]

Het Wehrli-gesticht van fellenberg heeft, volgens uwe opgave, (bl. 259) ten doel, ‘zoowel, om aan de hoogere standen te toonen, hoe men de beschaving der armen kan bewerkstelligen, als ook, om, door hun die bronnen van geluk aan te wijzen, welke hun stand zelf aanbiedt, hen bekwaam en geschikt te maken tot het getrouw volbrengen van die pligten, welke het vaderlijk Opperwezen hun heeft voorgeschreven.’ Met één woord: fellenberg heeft, in zijn gesticht, ten doel, om individu's, uit den stand der armen zelve, te vormen tot nuttige leden van dien stand; waarbij hij zich tevens ten oogmerk stelt, om uit de dus onderwezenen (bl. 262) zoo vele arbeiders te trekken, als hij tot bebouwing zijner akkers noodig heeft.

Geheel andere en, mag ik mij dus uitdrukken, wijdstrekkender en hoogere bedoelingen schijnt mij toe, dat pestalozzi bij zijn Armengesticht leiden. Hij bedoelt, namelijk, niet de opvoeding der armenkinderen tot leden der maatschappij in het algemeen, maar in het bijzonder de opvoeding en vorming van door hem aangenomene kinderen der armen tot opvoeders en opvoederessen van de kinderen der armen en ellendigen.

Reeds ten jare 1817 had hij dit op het oog. Ten gevolge eener verbindtenis met den boekverkooper cotta, zou de opbrengst der inteekening op zijne werken daartoe eeniglijk en geheel strekken; terwijl daarna de eigendom zijner werken overging op den Heer cotta zelven. In het berigt van inteekening van Maart 1817, waarvan ik toenmaals slechts de hoofdvoorwaarden der inteekening, waartoe ik door hem verzocht was, in de nieuwspapieren heb kunnen opgeven, drukt hij zich deswege nog slechts in algemeene bewoordingen uit. Hierdoor echter verkeerd verstaan zijnde, alsof hij de hulpe der menschheid had ingeroepen ter verbetering van zijne eigene omstandigheden, verklaart hij zich, op de treffendste wijze, nader, in een berigt van den 6 Junij 1817; betuigende daarin, met ronde woorden, dat hij, aan ontberingen gewoon, voor zich zelven niets vraagt of behoeft, maar al het voordeel der inteekening eenig en alleen wil doen strekken ter realisering van zijne denkbeelden omtrent de verbetering van den nood en de ellende der armen; terwijl hij, onzeker van de hoegrootheid der opbrengst, belooft, zich, op zijnen 74sten geboortedag, bepaald en openlijk aan het

[p. 482]

publiek te zullen verklaren. Dit ook deed de waardige grijze, in eene op den 24 Januarij 1819 gehoudene redevoering, welke hij mij de eer deed vervolgens toe te zenden. Had ik deze redevoering bij de hand, ik zou dan in staat zijn, het hoofddoel van het Clindy armengesticht met zijne eigene woorden op te geven. Daar ik echter deze, vóór eenigen tijd, ter leen zond aan een' mijner vrienden in Zuid-Holland, moet ik mij keeren tot eene andere getuigenis, ten einde daaruit het doel van het Clindy gesticht aan te wijzen. Deze is, namelijk, die van zijnen medehelper, den achtingwaardigen jos. schmid, welke, in het mij toegezondene berigt van inteekening op zijne werken, onder anderen het volgende zegt: ‘Der Ertrag gegenwärtiger Subscription ist zu der von pestalozzi gestifteten, jetzt in Wirklichkeit gesetzten, Armenanstalt für die Bildung von Erziehern und Erzieherinnen bestimmt. - Soll der armen und verwaisten Menge so weit aufgeholfen werden, dass sie sich befähigt findet, sich selber zu helfen, so müssen - nein sie müssen zum höchsten Dienst der Armuth, in der That, mit der grössten Kraft der Wahrheit, mit der höchsten Liebe, Weisheit und Freiheit angesprochen, benutzt und dafür bis zur Begeisterung belebt werden.’

Uit het bovenstaande, gelijk ook uit hetgene er verder volgt in dit berigt, blijkt, naar mijn inzien, duidelijk, dat het doel van pestalozzi eenig en alleen is, om armen te vormen, ten einde zij op hunne beurt de vormers en opvoeders van armen zullen worden, en eenmaal, door eigene ervaring, bekend met den waren nood en de ellende der armen, de meest geschikte werktuigen zullen zijn, ter wegneming van dezen nood en deze ellende.

Daar nu fellenberg's Armengesticht ten doel heeft, om de individuele armenkinderen, aan zijne zorg toevertrouwd, te vormen tot geschikte en zedelijk goede arbeiders en handwerkslieden, spreekt het, naar mijne gedachten, van zelf, dat vorm en stoffe van onderwijs in beide gestichten even zeer moet verschillen, als derzelver hoofddoel verscheiden is, en dat er zich tusschen deze twee ongelijksoortige gestichten inderdaad geene vergelijking laat maken.

Wat eindelijk de beschuldiging betreft, welke pestalozzi aan fellenberg zoude gedaan hebben, geef ik u in overweging, of hier ook gedeeltelijk een misverstand kan

[p. 483]

plaats hebben. Zoo dikwerf toch pestalozzi spreekt van de vernedering en ellende van den stand der armen, komt het mij voor, dat hij hoofdzakelijk op het oog heeft de zedelijke vernedering en ellende dezer volksklasse, dien dierlijken zin en dat gemis van alle ontwikkeling van godsdienstig en zedelijk gevoel, hetwelk bij deze klasse plaats heeft; en ik geloof, dat daaruit zijne beschuldiging te verklaren zij. Duidelijker zou dit echter worden, bijaldien men met geheel het verband des gespreks bekend ware, waarin dezelve zij voorgekomen. Zeker is het nogtans, dat niets minder in de denkbeelden van pestalozzi ligt, dan de wegneming van alle onderscheid der standen.

Ik geef deze bedenkingen, met bescheidenheid, over aan uwe overweging. Achting, diepe achting voor eenen man, die grijs werd onder de grootste en aanhoudendste opofferingen voor het hoogste belang der menschheid, deden mij dezelve mededeelen. Hoogst welkom zal het mij zijn, door dit Tijdschrift, onderrigt te worden, in hoeverre uw gevoelen van het mijne blijft verschillen.

Ik heb inmiddels de eer, mij met opregte achting te onderschrijven,

Weled. Heer!

Uwweled. dienstv. Dienaar h.w.c.a. visser.
27 Junij, 1820.