Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1820

Het cosmorama van den heer Pfeiffer.

Indien, zoo als wij zeker durven vooronderstellen, de fraaije kunsten bijzonder veel tot veraangenaming des levens toebrengen, moet alles, wat derzelver uitwerking vermeerdert, gewis onze belangstelling opwekken. Aan deze uitwerking, toch, hebben wij die streelende gewaarwordingen te danken, zonder welke iedere onaangename indruk ons langer zoude aankleven, en ons eindelijk voor het genot onverschillig maken. Zij toch (de schoone kunsten namelijk) bezitten het voordeel, de aandoeningen onder een zinnelijk omkleedsel mede te deelen, en de indruk van alles, wat schoon en voortreffelijk is, tot velen over te dragen. Hoe meer zij, derhalve, de uiterlijke zintuigen te gemoet komen, en de voorwerpen dus gemakkelijker op de ziel doen werken, hoe nader zij het doel van hare bestemming bereiken.

Veel, ondertusschen, is er over de hulpmiddelen, waarvan zij zich kunnen en mogen bedienen, gezegd; en het heeft niet aan bepalingen ontbroken, waaraan men dezelve heeft willen onderwerpen. Wij willen hierin geen' beslissenden toon voeren; maar meenen echter te mogen vaststellen, dat geene middelen verwerpelijk zijn, welke de uitwerking verhoogen,

[p. 377]

zonder eenige zwakheid te verraden. Uit dit oogpunt, althans, zullen wij de tafereelen beschouwen, welke ons op nieuws het werkzame vernuft van den smaakvollen pfeiffer hebben doen bewonderen; en het kan ons niet dan ten hoogste aangenaam zijn, onder de menigte voorstellingen, waarop veeltijds vreemden met veel ophefs zich beroemen ons te vergasten, die van een' onzer Landgenooten te zien uitmunten.

Bij zoodanige inrigtingen is het voor den ondernemer een bijzonder voorregt, den geest van het algemeen te kunnen doorgronden; en dit voorregt schijnt ook den Heere pfeiffer geschonken te zijn. Welk eene algemeene goedkeuring zijn Théâtre Optique ook in verschillende oorden van ons vaderland heeft mogen wegdragen, heeft hij daarbij toch niet vergeten, dat de belangstelling van tijd tot tijd door iets nieuws moet geprikkeld worden; en dit besef was voor zijnen scheppenden geest genoeg, om nieuwe voorstellingen, geheel anders ingerigt, te ontwerpen en te voltooijen, welke door hem aangekondigd werden onder den naam van cosmorama.

Wij zullen ons met de wijze der inrigting, welke eene vermenging van optische en beeldende kunst is, niet ophouden, maar ons alleen tot de uitwerking bepalen; en inderdaad, dezelve is zoo verrassend als treffend. Men vindt hier gelegenheid, zich opééns in onderscheidene gedeelten der hoofdstad te verplaatsen, en heeft hierbij tevens het genoegen, de afwisseling der saizoenen en getijden van den dag waar te nemen; terwijl de verrassing te aangenamer is, wijl men, in de zaal tredende, niets gewaar wordt dan eenige kijkglazen, op kleine afstanden van elkander gesteld, voor welke men zich achtervolgens plaatst, om de voorwerpen te ontdekken.

Het eerste vertegenwoordigt ons het Schapenplein, bij den Munt- of Regulierstoren, en dat wel op het tijdstip van middernacht, tusschen het oude en nieuwe jaar. Deze voorstelling is bijzonder karakteristiek en natuurlijk gestoffeerd: een korps muzikanten van de stads schutterij, door fakkellicht begeleid, kondigt het bepaalde tijdstip aan; onderscheidene groepen kenmerken hetzelve; de werking is eenvoudig en levendig. Het zachte maan- tegen het gloeijende fakkellicht, de dunne nevel, welke zich over de daken verspreidt, alles

[p. 378]

werkt mede tot de treffendste begoocheling; en men heeft zich slechts aan de leiding zijner gewaarwordingen over te geven, om geheel teruggebragt te worden tot den laatsten oudejaarsavond, waarin het fraaije weder de treffende stadsgezigten in zulk een uitmuntend licht deed voorkomen.

Het tweede geeft een gezigt op de Nieuwmarkt bij de St. Anthonies-waag, en wel op nieuwjaarsdag, en levert alzoo met het vorige het heerlijkst contrast van nacht en dag. Wij zouden langwijlig worden, door alle bijzonderheden te beschrijven: de stoffaadje kenmerkt een weelderig vernuft, en geeft tevens een denkbeeld van de luidruchtige (aan losbandigheid grenzende) vrolijkheid, waardoor in vroegere jaren deze dag onderscheiden werd.

Hierop volgt eene voorstelling van den Dam, bij het aftrekken van de parade; en ook hierin heerscht eene waarheid, welke ons op de plaats zelve voert, en de plegtigheid aanschouwelijk maakt. De statige bouworde van het paleis, welks vroegere bestemming men zich, met bewondering van den heerlijken aanwas van Amsterdam, herinnert; het Gottische kerkgebouw er nevens, omstuwd en, als ware het, beklemd door woningen van lateren bouwtrant; het militaire gewoel, alles maakt eenen indruk, welken de natuur, zonder de overdragt der kunst, zeldzamer te weeg brengt; terwijl de kunst zelve zich schijnt te vergeten, om de natuur te doen bewonderen.

Het vierde tafereel stelt, bij helder weder, een gedeelte van den Binnensingel tegenover de Lutersche Nieuwe Kerk voor, en levert een dier vrolijke en tevens deftige gezigten, waaraan Amsterdam waarlijk rijk is, en welke de gewoonte alleen minder belangrijk maakt.

Met geene mindere belangstelling zien wij de hierop volgende Koopbeurs van Amsterdam. Over de gewaarwordingen uit te weiden, welke dit tafereel verwekt, zou ons te verre wegleiden. Wij zullen hiervan alleen zeggen, dat het besef van de moeijelijkheid eener zoodanige voorstelling ons de kunst des meesters ten hoogste doet bewonderen.

Het hieraan volgend gezigt op het Rokin bij het Valbrugje is met de gewone natuurlijkheid voorgesteld: het karikatuur van de stoffaadje beviel ons minder, omdat dezelve het geheel eenigzins confuus maakt. Het uitzigt over de

[p. 379]

Lange Brug is voortreffelijk; de woeling daarop is levendig en natuurlijk voorgesteld.

Het gezigt van de Botermarkt op kermistijd, hetwelk het zevende tafereel uitmaakt, de ruime stoffaadje en talrijke groepen vormen een koddig geheel, dat niet onbehagelijk is.

No. 8 is een van die tafereelen, welke wij liever zouden voorbijgaan. Schoon ook hierin de natuur getroffen is, ontwaart het verfijnd gevoel den onaangenamen indruk, dien de plaats, hier voorgesteld, altoos te weeg brengt.

Aangenaam is derhalve de overgang tot het volgende, welk, van den Mosselsteiger, een gezigt op het IJ levert. Bij deze belangrijke beschouwing is het onmogelijk, aan verachtering van zeevaart en vermindering van welvaart te denken. Het levendig gewoel, omstraald door de majesteit der opgaande zon, brengt ons in eene vrolijke, met eerbied vermengde, stemming. Wij vergeten, wat er verloren werd, en verheugen ons met het overgeblevene; terwijl het morgenrood eener vernieuwde welvaart, uit dezen belangrijken stroom oprijzende, ons schijnt te begroeten.

In deze aangename stemming worden wij gehouden bij de volgende beschouwing van den Buitenkant, met het gezigt op de Kweekschool voor de Zeevaart en de Koninklijke Werf. De voorstelling van den regenboog, en deszelfs wederkaatsing in het water, geeft dit tafereel een plegtig aanzien.

Het elfde tafereel is een gezigt uit het IJ, langs den Schreijerstoren, op de Geldersche Kaai, en wel bepaaldelijk op Donderdag den 2 December ll., 's middags ten 12 ure, bij mistig weder en heldere zon. Het statige van deze natuurverschijning, vermengd met de voorwerpen, welke er zich in opdoen, beide met onbegrijpelijk veel waarheids voorgesteld, zijn van eene heerlijke uitwerking. Het oud eenvoudig gevaarte, dat zich uit den nevel schijnt voor te dringen, geeft ons het zinnebeeld van de eerste opkomst des koophandels hier ter stede; en wij denken hierbij aan het eerste schip, dat te dezer plaatse afvoer.

Van deze beschouwing terugkomende, vinden wij ons verplaatst in het binnenste der Nieuwe Kerk. Al den indruk, welken zulk een statig gebouw kan te weeg brengen, worden wij ook hier gewaar; terwijl alles het oogenblik vóór den kerkdienst aankondigt. Hier is de begoocheling ten hoogsten top: de kolossale Gottische pilaren en gewelven zoowel,

[p. 380]

als de beelden, komen ons in derzelver wezenlijke grootte voor; het wordt onmogelijk, hierbij aan eenig hulpmiddel der kunst te denken, en de natuur zelve schijnt verwezenlijkt:

Van hier gaan wij tot een tooneel van een' geheel anderen aard over; namelijk, het legeren der Kozakken voor de Muiderpoort. Het brandende vuur, waarom zij verzamelen, tegenover het maanlicht; de voorwerpen, welke achter den opgaanden rook kennelijk zijn; het karakteristieke van houdingen en gelaatstrekken, alles is van eene voortreffelijke uitwerking, welke ons zoowel vinding als behandeling doen bewonderen.

Het laatste is een onstuimig natuurtooneel, gevende een gezigt van de Plantaadje op de Muiderpoort en de Caserne, bij stormwind en het vallen van jagtsneeuw. De uitwerking van den stormwind is met waarheid voorgesteld; de sneeuw beviel ons minder, en was (betere uitdrukking kunnen wij er niet voor vinden) te diamantachtig; en dit, hoe gering dit gebrek ook moge schijnen, doet aan de uitwerking van het geheel merkelijk te kort.

Uit een en ander kan afgeleid worden, dat dit Cosmorama de aandacht van het algemeen overwaardig is. Immers, waar eenige prijs op de schoone kunsten gesteld wordt, moet alles, wat tot uitbreiding van derzelver gebied medewerkt, met blijdschap ontvangen, en, als eene bijdrage tot den nationalen roem, hooggeschat worden. Hierom achten wij ons andermaal aan den ijver en de vindingrijkheid van den onvermoeiden Kunstenaar verpligt. Zich eenmaal eenen anderen werkkring dan de stille schilderkamer verkozen hebbende, heeft hij de doorslaandste bewijzen gegeven, dat wij het buitengewone niet alleen van den vreemdeling behoeven te verwachten. Neen! op buitengewone wegen heeft hij zijnen roem zoowel, als dien der natie, welke den hoogsten prijs op zijne talenten mag stellen, buitengewoon gehandhaafd; en hun, die nog niet met deze laatste voortbrengselen zijner werkzaamheid bekend zijn, durven wij dezelve gerustelijk aanbevelen, als der aandacht dubbel waardig, en de meeste aanmoediging verdienende.