Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1820

De onzigtbare Kerk, een Tafereel van de kracht des inwendigen levens op het uitwendige. Door Carl Baumgarten Crusius. Uit het Hoogduitsch. Te Groningen, bij W. Zuidema. 1819. In gr. 8vo. VIII en 208 Bl. f 1-16-:

Wat is toch Godsdienst, en wat is deszelfs oogmerk bij den mensch? Is het dit, dat hij door systhemen van zijnen natuurgenoot zij afgescheiden, om systhemen met hem twiste, en de eene partij zoo doende even ver verwijderd blijve van den geest der waarheid als de andere, en van de deugd, de liefde, die alleen de vrucht en het kenteeken der waarheid is? Is de mensch geschapen tot letterziften, of tot redelijk gevoelen? tot veroordeelen, of tot beminnen? Is de zaligheid slechts in ééne sekte, en binnen de grenzen van deze alleen de wederzijdsche bewerking van elkander tot deugd bepaald; of heeft de mensch een punt van aanraking met al wie menschelijk gevoelt, en omdat hij menschelijk gevoelt? - Al naar dat het antwoord op deze vragen redematiger zal gegeven worden in eenig hart, zal ook dat hart bereidvaardiger zijn om te schatten, en geschikter om te verstaan, de toenadering, door den Heiland der wereld beoogd, tusschen menschen en menschen, door liefde, zoo betamelijk tusschen kinderen van éénen Vader in den hemel, ontsproten uit één bloed op aarde, en onder welke geen is, of het heeft van zijnen broeder zoo veel inschikkelijkheid voor zwakheid, zoo veel verdraagzaamheid van wege dwaling, zoo veel vergeeflijkheid voor gepleegd onregt van noode. Dit eenmaal zoo zijnde, komt de mensch met zulk een hart zijnen natuurgenoot ook dán met liefde tegen, wanneer rang of goederen hem boven dezen mogten verheven hebben. Hij gevoelt de waarde van den mensch, en schat menschelijke toegenegenheid op hoogen prijs. De weg tot aanraking zelfs

[p. 301]

met den boozen is tot bekeering van dezen geopend; en de Godsdienst bereikt een doel, dat bij de vele muren van afzondering tusschen menschen en menschen wel onbereikt bleve.

Hiervan levert ons het hier aangekondigde werk, in form van Roman, een schoon tafereel. De schoone gezindheden der meeste personen vertegenwoordigen ons het inwendige leven, dat zich boven alle banden des geestes verheft, en juist daardoor de bron wordt van de zuiverste deugd, die over de, zelfs schijnbaar natuurlijkste en meest gewettigde, aandoeningen des harten waakt, ook de minste ontheiliging streng bestraft door wroeging, en den slechten alzoo weet te boeijen, dat ook hij tot betere gezindheden komt. Het is niet onbekend, hoe gemakkelijk zoogenaamd hooger leven in dweeperij ontaardt, en overslaat tot zinnelijkheid; daarom is het in dit stuk zoo veel te meer te prijzen, dat elke verkeerdheid hare teregtwijzing vindt. Herman Waldau, een der vier boezemvrienden, die, niettegenstaande verschil van rang en uiterlijke geloofsbelijdenis, onafscheidbaar aan elkander zijn verbonden, mag geene liefde belijden, die, hoe heilig in zich zelve, door des ouden Burgau's gezetheid op adel en belijdenis, de vervulling gemist had, en, door verbindtenis des geliefden voorwerps met eenen anderen, ongeoorloofd was geworden, of Maria zelve bestraft hem liefderijk, maar ernstig, in bewoordingen, die het eigen geweten volkomen beaamt. Mengt zich menigmaal trotschheid onder de hoogere aandoeningen, het is zeer doelmatig, dat de Egcist Arthur Brighton met al zijne weldadigheid de rust niet vinden kan, voor en aleer hij tot menschelijker gevoel is overgegaan. De Fransche jongen, door hem in den krijg van den ondergang gered en sinds aan hem verbonden, maar aan Waldau overgegeven, verstrekt, benevens de anders koude en trotsche Engelschman zelf, ten beeld van verwantschap tusschen menschen van allerlei landaard, wanneer slechts een goede geest in hen ontwaakt is; terwijl de door Waldau met de zijnen van het schromelijkst verderf behouden speler Panikow aanwijst, hoe menschelijkheid zelfs op den diepgezonkenen kan werken, zoo lang er slechts nog een vonkje des hoogeren levens, schoon smeulende, in hem overgebleven is. Ten laatste zijn Waldau en Maria de voorbeelden van wezens, door de Godheid bestemd, om, tijdig voor hooger le-

[p. 302]

ven veredeld, dit aardsche bestaan vol beproeving te verlaten. Rec. kan niet nalaten, een paar plaatsen uit derzelver laatste brieven, die als zwanezangen klinken, ter proeve over te nemen.

‘Mijne ziele - schrijft Maria van Willberg, toen zij haar einde voelt naderen, aan Herman Waldau - verlangt onuitsprekelijk naar het Vaderland, en dat roept en trekt mij weg van de aarde, op welke ik zoo veel goeds genoten heb, aan welke zulke zoete banden mij nog binden, en ik moet die hoogere stem volgen. Daarom dan ook geloof ik, en geloof gij het ook getroost - want de stemme des harten liegt niet, en het zal u rust geven dit te gelooven; - daarom werden onze betrekkingen zoo geordend, dat wij op aarde nooit dat verbond zouden kunnen sluiten, waaraan het aardsche geluk verbonden is. Wat baat het u, tegen de Goddelijke verordening aan te druischen? hoe wilt gij verbinden, wanneer gij met dezelfde wreede hand de heiligste banden verscheurt? Laat mij mijnen weg gaan, welken ik mij zelve niet gekozen heb, maar welken ik met vreugde ging, nadat dezelve mij was aangewezen. Spoedig loopt die ten einde; en ik dank Hem, die daarover gebiedt, dat Hij mij dit voorgevoel in het harte gegeven, en tijd geschonken heeft, om mij met de mijnen daarop voor te bereiden. Met bedaardheid zie ik den oogenblik tegen, die aan de korte reize een einde maakt, om mij naar het doel te leiden; den oogenblik, die, na korte smart, tot eeuwige vreugde voert,’ - Herman antwoordt haar onder anderen: ‘Het is geen ijdele waan, geene misleiding, hetgene ik van den verborgenen trek der zielen geloofde. Of zij vroeger, voordat zij met deze ligchamen bekleed werden, elkander reeds nabij waren, dan of de groote Ééne in allen den geheimen band knoopt, dan of onzigtbare geesten werkzaam zijn voor datgene, hetwelk eenmaal in hun gezelschap tot volkomenheid en tot het regte genot komt, - dat zullen wij stervelingen nimmer doorgronden. Wat in de toekomst voor elkander bestemd is, dat vindt zich hier, al hebben de oogen zich ook nooit gezien, de wegen zich nimmer ontmoet. Dat zijn de tranen, welke wij weenen bij de woorden van hen, die eeuwen vóór ons leefden, of door wereldzeeën van ons gescheiden waren; dat zijn de vuurvonken van woord en van daad, welke in onbekende, en evenwel eeuwig verwante, harten vallen; dat is de gelijk-

[p. 303]

heid van gedachte en gevoel, bij de grootste uitwendige verscheidenheid.’ En aan zijnen vader schrijft hij: ‘Hoe vermoeijen en kwellen zich de menschen met hunne levensontwerpen, en de begeerlijkheden hunner eerzucht, ijdelheid en hebzucht, of ook zelfs met de edeler wenschen van hun lievend harte! Nimmer komt het zoo, als zij het zich voorgesteld, zelfs wel vermetel van de hand der Voorzienigheid gevorderd hebben; en wèl hun, wanneer zij spoedig inzien, dat dit hun nut was, en wanneer de stoornissen en hinderpalen, welke hun wil menigmaal zoo smartelijk ontmoette, als heilzame opvoedingsmiddelen van den besten Meester, het doel bereikten, om de zelfzucht te onder te brengen, en eene gewillige en ootmoedige onderworpenheid aan Hem in een kinderlijk gemoed op te wekken!’