Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1819

Geschied- en Letterkundig Mengelwerk van Mr. J. Scheltema. IIIde Stuk. Te Amsterdam, bij H. Gartman. 1818. In gr. 8vo. 260 Bl. f 2-:-:

Dit derde Stuk (het laatste des eersten Deels) van onzen verdienstelijken scheltema bevat twee Redevoeringen, die wij beide meesterlijk mogen noemen; de eene, bij het openbaar verslag der Stads-Armenscholen te Amsterdam, in het noodlottige jaar 1811, de andere, drie jaren vroeger, in het Departement Teekenkunde van Felix Meritis, bij eene prijsuitdeeling gehouden. Het onderwerp der eerste, zoo gepast in de toenmalige omstandigheden, is de volharding der Amsterdammers in weldadigheid, in spijt van de ongunst der tijden. De slotsom is deze: er werd voorheen meer, doch minder doelmatig; er wordt thans minder, doch met meer overleg, gegeven; - voorheen werkte men daarbij minder, dan thans. De gezangen, bij die gelegenheid opgeheven, en hier ook medegedeeld, waren van Mevrouw bilderdijk. De tweede Feestrede doet hulde aan de Teekenkunst voor de Vaderlandsche Geschiedenis; een voorwerp, waar de Redenaar zoo bijzonder te huis was, en hetgene dan ook con amore bewerkt is. Er wordt gehandeld, 1.) over afbeeldingen van beroemde mannen, 2.) over de voorstelling van kleedingen en gebruiken, 3.) over gebeurtenissen, en wel drieledig, in

[p. 524]

zoo verre die of uit de herinnering, of uit de verbeelding des Dichters ontsproten, of zinnebeeldig zijn. Aan overrijken schat van voorbeelden mangelt het onzen Schrijver niet. Eene derde Redevoering, ook in Felix Meritis uitgesproken, is van een' geheel anderen aard. Zij loopt grootendeels over een boekje zonder naam des Schrijvers, genoemd: Minnekunst, Minnebaet, Minnedichten, Mengeldichten; navolgingen, grootendeels van ovidius, doch bij al die navolging tevens zoo oorspronkelijk in denkbeelden, zoo keurig en zoetvloeijend van taal, dat scheltema reeds, eer hij den Dichter wist, het plan had om over zijn werk eene spreekbeurt te houden. Een toeval bragt hem aan de kennis, dat de bevallige Schrijver der Batavische Arcadia ook de maker was van dit boeksken, door hem als student te Leyden (van 1617 tot 1621) vervaardigd, en door losheid en liefelijkheid, op sommige plaatsen zwier en kracht van uitdrukking, onder de allerbeste van dat vroegere tijdperk onzer Gouden Eeuwe te rangschikken. Scheltema veranderde dus zijn plan, en sprak, in plaats van over den onbekenden Dichter, over de verdiensten van Mr. johan van heemskerk, voornamelijk als Dichter. Deze werd in 1597 geboren, te Bayonne opgevoed, te Leyden gemeenzaam met de letteren, nam (gelijk cats en anderen, bij de toenmalige vermaardheid der Fransche Regtsgeleerde Scholen) den dokterhoed te Bourges, vertoefde te Parijs eenigen tijd bij de groot, en vervolgens in 's Hage en te Amsterdam, huwde met de oudere zuster van koenraad van beuningen, en overleed in 1656, als vader van vier zijns waardige zonen, waarvan er een den titel van rijksgraaf bekwam, en - versmaadde. Onder 's mans werken wordt nu eerst de Batavische Arcadia, als een uit proza en poëzij gemengd bevallig voortbrengsel, vermeld. In de Noten ziet men, dat de bekende Astréa van d'urfé, door heemskerk hooggeschat en gedeeltelijk vertaald, benevens de Engelsche Arcadia van sidney, en andere Spaansche en Fransche Gedichten van dien aard, den taalkundigen, minzieken, dichtlievenden jongeling tot het zamenstellen der Arcadia aanleiding gaven, die echter slechts eene fraaije lijst is, waarin eene kostbare schilderij van oude Nederlandsche geschiedenissen en gebruiken is gezet. Als Regtsgeleerde verdient heemskerk, als vijand der pijnbank en heksenprocessen, onze achting. Als Dichter zagen wij reeds, dat hij

[p. 525]

uitmunt onder zijne tijdgenooten. Zijne Mengeldichten zijn gedeeltelijk vertalingen uit horatius, gedeeltelijk oorspronkelijk. Onder zijne ernstige stukken munt eene Heldenzelfspraak van den in 1607 gesneuvelden Admiraal heemskerk uit, waarin het echter vreemd is, dat wij den reeds gesneuvelden man hier hooren spreken, verzen opzeggen, en vertellen, dat hij dood is. Anders is het stuk vol echten heldengloed. - Minder nieuws vonden wij in eenige bijzonderheden aangaande piet heyn, hoewel uit een H.S. van alkemade, die bijzondere vlijt op 's mans levensbeschrijving gewend had, overgenomen. Een der meest karakteristieke trekken, is de ijverzucht der Engelschen op het zien van die rijke prooi, die in hunne havens viel, en hunne pogingen, om die meester te worden, tegen welke het heyn meer moeite kostte te waken, dan den geheelen buit meester te worden.

De tweede vaderlandsche Schrijver, dien scheltema, in dit Stuk, nog meer dan heemskerk, der vergetelheid ontrukt, is willem swinnas, wiens naam wij wel bekennen willen, nooit voorheen gehoord te hebben, daar hij slechts in het werk van witsen over den Scheepsbouw en in de Naamrol van pars wordt aangehaald. En toch heeft deze gelijktijdige Geschiedschrijver der bloedige, maar roemrijke jaren 1665, 1666 en 1667 die vergetelheid volstrekt niet verdiend: hij is krachtig, vurig, zijn stijl verraadt den jongeling in deszelfs deugden en gebreken; nogtans doen de eerste de schaal overhellen, en zelfs brandt heeft niet geaarzeld, enkele zinsneden daaruit bijna woordelijk over te nemen, b.v. de aanspraak van de ruiter aan de zijnen, op den vierden dag van den reuzenstrijd des jaars 1666. De beschrijving van dezen zeeslag wordt hier geheel medegedeeld, en herinnerde ons te meermalen het dichterlijke tafereel van denzelven door onzen grooten tollens. Deze beschrijving, die van den togt naar Chattam in 1667, en nog meer de opdragt aan de Staten van Holland, ademen de reinste en vurigste vaderlandsliefde, en fierheid op het edele Gemeenebest, dat Brittanjes dubbele kroon niet ontzag, die weleer, toen zij nog enkel was, Frankrijk voor zich had doen bukken. Maar de gebreken van 's mans tijd en jaren, al te drukke aanhalingen van oude helden en schrijvers, en

[p. 526]

al te weelderige uitdrukkingen voor den Geschiedstijl, doen zich daarin bespeuren.

Het slot van dit Deel maakt, behalve eene korte bijlage en bijvoegsel, een luimige brief van barlaeus aan huijgens, uit het Latijn vertaald, en Bruilofts-lesjes uit het Liedeboekje, eertijds in de wandeling het Hoornsche Mopsie genaamd, hetwelk toch zoo zedeloos niet moet geweest zijn, als velen wel uit eene plaats in den Maurits Lijnslager van loosjes zouden opmaken. Men was echter toen niet zeer kiesch op het rijm: ook hier rijmt, gelijk bij Vader cats, pot en slot op God en zijn gebod.

Onze Vaderlandsche Letterkunde heeft ware verpligtingen aan den Heer scheltema, voor de vele minbekende bijzonderheden, die hij ons uit de schoonste tijden onzer Republiek mededeelt. Hij ga daarmede voort, en vinde zich door een goed vertier en mededeelingen van deskundigen aangemoedigd!