Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1811

[p. 561]

Iets over de zamenvoeging van denkbeelden.

Bij al ons denken heeft in onze ziel eene zekere ineensmelting of vereeniging van denkbeelden plaats, en alle dingen, welke onze ziel zamenvoegt, moeten onderling eene zekere betrekking hebben, het zij als voorwerp en hoedanigheid, het zij als oorzaak en uitwerksel, het zij als wederkeerig op malkander werkende dingen, het zij als zelfstandigheid en toevalligheid. Door de toepassing dezer oorspronkelijke werkingswijze onzer ziel op de betrekkingen van ruimte en van tijd, en op het gelijkvormige en ongelijkvormige, vinden wij de regels, volgens welke het menschelijk verstand gewoon is denkbeelden zamen te voegen. Dingen, welke men dikwijls bij elkander gezien heeft, waant men somtijds altijd bijeen te vinden. Bij de herinnering aan zekere plaats valt ons ook ligtelijk datgeen te binnen, wat op die plaats aanwezig geweest, of wat aldaar voorgevallen is. Hetgeen met het een of ander onzer vorige bedrijven overeenkomst heeft, herroept zulk een bedrijf in ons geheugen. Ongelijkvormige dingen daar en tegen verwekken in onze ziel ook ongelijkvormige betrekkingen. De verbeeldingskracht levert de stof voor al die denkbeelden: hoe levendiger dat vermogen onzer ziel is, des te dieper is ook de indruk, welken het gelijkvormige of ongelijkvormige voorwerp op ons maakt: ja sommigen verbeelden zich op het gezigt of het gehoor van iets, hetwelk alleen gelijkvormig is aan een vroeger voorwerp hunner gewaarwording, dezelfde zaak weder voor hunne zinnen te hebben. De hierbij plaats hebbende misleidingen der verbeelding zijn menigvuldig en verwonderlijk.

Men verhaalt van zekeren soldaat, die juist, terwijl hij bezig was met drinken, door de wervers opgeligt geworden was, dat hij in het vervolg nimmer zijne kruik aan den mond brengen kon, zonder dat hij meende de wervers weder voor zich te hebben. Ja, dat de vaste verbinding van zijne daad van drinken met den dwang dier wervers dikwijls door stuip.

[p. 562]

achtige bewegingen zigtbaar werd. Zoo leest men van eenen gierigaard, die op eene eenzame plaats woonde, dat hij in zekeren nacht door geraas van dieven wakker gemaakt, schoon hij door deze waarschuwing meester van zijne schatten bleef, echter nooit weder eenig geraas in den nacht vernemen kon, zonder ook weder te vermoeden, dat er dieven in zijn huis waren. Zeker kind viel door de herinnering van den schrik, waarmede het bevangen geweest was, terwijl zijne moeder bij eenen hevigen biiksemstraal den naam jezus uitriep, op het hooren uitspreken van dezen naam in stuiptrekking.

Sommige menschen kunnen de eene of andere persoon niet dulden, omdat deze eenige gelijkenis heeft met iemand, welke hun eenig leed aangedaan heeft; of zij meenen de boosheid op al die aangezigten uitgedrukt te zien, wier trekken overeenkomst hebben met het gelaat van hunnen vijand of beleediger. Een minnaar is gunstig gezind jegens diegene, welke gelijkvormigheid hebben met het voorwerp zijner liefde. Zelfs de grootste onversaagdheid zal ons op eenzame plaatsen in het holste van den nacht naauwelijks van eene onwillekeurige huivering vrij doen blijven, indien men ons slechts in onze kindsheid van spoken en schimmen voorgepraat heeft. Ik ken iemand, die nooit over zekere plaats kan gaan, waar hij voor omtrent 13 jaren halsregt heest zien uitoefenen, zonder dat hij onwillekeurig dit akelig tooneel weder voor zijnen geest heeft.

Onze verbeelding doet ons dikwijls de ware oorzaak van het een of ander over het hoofd zien, of zij doet ons uitwerksels verzinnen, van welke geene oorzaken aanwezig zijn. Het gezigt van eenen blanken degen vervult sommigen met eenen grooten angst, omdat zij daardoor iemand het leven hebben zien verliezen. Doctor kruger kende eene vrouw, welke niet eerst op het gezigt, maar reeds op de gedachte of op de herinnering aan zeker bij haar gehaat persoon in stuiptrekking geraakte. Dezelfde geleerde kende iemand, die, door van eene plank te vallen, zijn been gebroken hebbende, naderhand nooit zonder siddering of duizeligheid over eene plank gaan kon, al lag deze plank op eenen vasten en effenen grond. De vroeg ingeprente vrees voor padden, kikvorschen,

[p. 563]

muizen en spinnen werkt bij sommige menschen sterker dan de overtuiging der onschadelijkheid van derzelver aanraking.

Men heeft voorbeelden van menschen, welken hunne verbeelding eenig ongeluk, hetwelk zij vooraf wisten dat eenen afwezigen zeer geliefden vriend treffen zou, zoo lang en zoo levendig als reeds werkelijk vertoonde, dat zij eindelijk dat lijden van hunnen vriend meenden te zien of te hooren. Het zwarte beeld van eenen duivel kan dweepachtige lieden zoo lang bezig houden, dat zij eindelijk in eenig zwart gekleed persoon zulk een voorwerp zelf meenen te aanschouwen. De gedachte alleen aan een braakpoeder, in eene te groote hoeveelheid ingenomen, had bij zeker man dezelfde uitwerking als of hij op nieuw zulk een middel gebruikte. Eene ware of ingebeelde overeenkomst met het een of ander wanstaltig of afschuwelijk voorwerp geeft sommigen menschen eenen afkeer van te voren geliefkoosde spijzen. Ook kunnen ons de vermaken van den geest door uitwendige oorzaken, welke echter slechts voor eenen korten tijd werken, gedurende eenen langen tijd mishagelijk worden. Zoo plagt de beroemde Hoogleeraar brunk te Straatsburg een ijverig beminnaar van de Schriften der Grieken en Romeinen te zijn, maar sedert dat hem de beoefening dier schriften in den tijd van robespierre in gevaar bragt, verzocht hij nog vele jaren daarna zijnen vrienden, welke bij hem kwamen, om toch van geene Grieksche of Romeinsche Schrijvers met hem te spreken.

Een sterk zenuwgestel en een gezond en beschaafd verstand, hetwelk onze verbeelding in den toom houdt, kunnen ons zekerlijk tegen vele van de bijgebragte en andere soorten van zelfbedrog en van zelfkwelling beveiligen. Deugdzame beginsels en werkzaamheid, het zij uit hartstogten en driften, het zij uit besef van pligt ontstaande, doen den mensch niet alleen vele gevaren tarten, maar zijn zelfs oorzaak, dat hij menig wezenlijk ongemak niet gevoelt. Zoo doen somtijds de eerzucht en het verdoovend, maar tevens aanmoedigend geraas van het oorlogsveld, soldaten, welke reeds gewond zijn, nog zonder dat zij deze wonden voelen, met hunne ongekwetste spitsbroeders in den strijd volharden. Zoo heeft men

[p. 564]

voorbeelden van zeer zieke Krijgsbevelhebbers, welke het belang, dat zij in het behoud van hun land of van hun volk stelden, hunne ongesteldheid deed vergeten, en die onder de behartiging van dat belang den nabijziinden dood uit het oog verloren. Toen Don sebastiaan, Koning van Portugal, in het gebied van Marokko viel, om muley moluk van zijnen troon te jagen, lag deze Keizer van Marokko juist gevaarlijk ziek, en wel zoo, dat hij zelf van de ongeneesbaarheid züner ziekte overtuigd was. Hij stelde niettemin de noodige maatregels in het werk, om den aanrukkenden vijand krachtdadig het spits te kunnen bidden, maar zijne verzwakking was reeds zoo groot, dat hij geene hoop had, om den dag te overleven, op welken men slag zou leveren. Daar hij echter de gevaarlijke gevolgen voorzag, welke zijn dood, zoo deze voor het eindigen van den oorlog plaats had, voor zijne kinderen en voor zijn volk hebben moest, beval hij aan zijne Generaals, om zijnen dood, indien hij, terwijl men slaags was, mogt sterven, voor hun leger verborgen te houden, en om dan nog eveneens van tijd tot tijd naar zijnen draagstoel te rijden waarin hij den slag dacht bij te wonen, als of zij hier, gelijk gewoonlijk zijne bevelen ontvangen moesten. Moley liet zich, eer het gevecht eenen aanvang nam, in eenen openen draagstoel door al de gelederen van zijn in slagorde geschaard leger dragen, en wakkerde al zijne manschappen aan, om dapper voor Godsdienst en Vaderland te strijden. Toen vervolgens de Marokkanen, na eenigen tijd gevochten te hebben, begonnen te wijken, snelde hun Keizer, schoon reeds bijna liggende te zieltogen, uit zijnen draagstoel, bragt zijn deinzend leger weder in orde en voerde hetzelve tot eenen nieuwen aanval aan, die ook met eene volkomene zege over zijne vijanden eindigde. Muley had zijn volk nog te naauwernood op nieuw aan het strijden geholpen, toen hij zich tot den dood toe afgemat, weder in zijnen draagstoel liet brengen: hier gaf hij, door zijnen vinger op den mond te leggen, aan de hem omringende Generaals een teeken om te zwijgen, en blies weinige oogenblikken daarna den adem uit.

De doorgaande denkbeelden van den vrolijken en werkzamen Godsdienstigen sluiten zeer veel uit van

[p. 565]

hetgeen anders de onvermijdelijke rampen van dit leven, de overdrevene zorg voor aardsche belangen en de vrees voor ziekten en voor den dood den mensch kunnen doen lijden. Ware gemoedsrust is het loon van eene ijverige bemoeijing, om zich zulke denkbeelden eigen te maken; en hoe meer wij ons dezelve eigen gemaakt hebben, des te dragelijker en dikwijls ook des te gemakkelijker te herstellen zijn de wezenlijk door ons gevoelde ongeneugten en ligchaamsongesteldheden, en des te grooter zal vooral ons geluk in een toekomend leven zijn daar zulk een naauw verband van zuivere en verlichte denkbeelden voor alle onrust en kwelling hoe langer hoe minder plaats zal laten.