Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1808

[p. 269]

Mengelwerk, tot fraaije letteren, kunsten en wetenschappen, betrekkelijk.

Kosmologische gedachten, betreffende de vermeerdering en vermindering van de hoeveelheid der stoffe van de wereldbollen. Door Dr. E.F.T. Chladni.

(Vervolg van bl. 234.)

II. Er kunnen, bij een Wereldbol, ook deelen, als vaste klompen, bij komen, en ook van denzelven afgaan. - Als op een Wereldbol, door eene uitbarsting, een klomp zoo sterk in de hoogte geworpen wordt, dat de kracht, welke den klomp van den Bol naar buiten drijft, in elk punt van zijnen weg sterker werkt dan de aantrekkingskracht, zal dezelve niet wederom op den Bol terug vallen, maar in de rigting, in welke hij geworpen werd, zoo lang door het oneindig Ruim voortgaan, tot dat hij, als bij toeval, eenen anderen Wereldbol nabij komt, door wiens aantrekking de beweging van den klomp zoodanig veranderd kan worden, dat hij nu, naar mate van de rigting, van de snelheid en van de aantrekking, of in eene in zich zelve niet terugkeerende kromme lijn verder voortgaat, of zich, in 't vervolg, in eene meer- of mindere uitmiddelpuntige Ellips om den aantrekkenden Bol beweegt, of op denzelven neervalt. - Op onze Aarde is de kracht der Vulkanen, voor zoo veel wij die kennen, in verre na niet toereikende, om klompen zoo hoog op te werpen, dat zij buiten de aantrekking der Aarde kunnen komen, en, zonder wederom neer te vallen, in het Ruim blijven voortgaan; doch op de Maan is daartoe eene veel geringer kracht noodig, deels omdat de aantrekkingskracht der Maan, welke omtrent als 1 tot 5, 3 tot die van de Aarde staat, veel minder

[p. 270]

is^(*), en deels wegens den minderen weerstand van den zoo dunnen Maans-dampkring: die kracht zou wel naauwelijks grooter dan die van onze Vulkanen behoeven te zijn, en een ligchaam met eene snelheid van omtrent 8000 voeten in de eerste secunde moeten kunnen voortdrijven^(†).

Dat de oppervlakte der Maan grootendeels door vul-

(*) De zoo verschillende aantrekkingskracht der Wereldligchamen moet ook reeds op zich zelve eene zeer onderscheide bewerktuiging der daarop levende wezens noodzakelijk maken. - Dezelfde spierkracht, welke op onze Aarde noodig is, om omtrent één voet hoog op te springen, zou ons op de Maan verscheide voeten naar de hoogte verheffen; - op Jupiter zouden wij ons als met honderden ponden belast gevoelen; en op de Zon zoude onze kracht naauwelijks toereikende zijn om slechts regtop te staan; - op nog grootere Wereldligchamen, hoedanige wel sommige Planeet-aardige Nevelsterren mogen zijn, die op afstanden, op welke de vaste Sterren als punten gezien worden, zich als schijven vertoonen, zouden wij ons nog meer bezwaard vinden. - Indien derhalve, gelijk hoogstwaarschijnlijk is, zulke Wereldligchamen ook door dierlijke wezens bewoond worden, moet bij dezelve of de kracht der spieren in gansch andere verhoudingen tot derzelver ligchamelijken inhoud zijn, of zij moeten, om zich te kunnen bewegen, van eene digtere vloeistof omgeven zijn, welke, gelijk het water ten opzigte der Visschen, het grootste gedeelte van hunne zwaarte draagt.
chladni.

(†) De Heer poisson berekende deze snelheld op omtrent 6619 voeten in eene secunde, dat een weinig minder is dan de snelheid, welke de Heer biot berekent, te weten van 7771 voeten; welk verschil ontstaat, doordien de Hr. biot de massa van de Maan wat zwaarder nam, dan die, welke de Heer de laplace bij zijne onderzoekingen van de Theorie der Maansbeweging gevonden heeft. - Een Engelsch Natuurkundige meende, dat eene snelheid van 11000 voeten vereischt zoude worden, om een ligchaam uit de Maan voort te werpen, zoo dat het tot dezelve niet wederkeerde, welke bijna het dubbel is van de snelheid, die de Heeren biot en poisson vonden; doch hij gebruikte waarschijnlijk eene te groote waarde voor de massa van de Maan, welke men thans weet dat veel minder is, dan door newton was opgegeven.
De Vertaler.

[p. 271]

kanische uitbarstingen gevormd is, kan duidelijk gezien worden, (zelfs toont dit eene slechts vlugtige beschouwing der afbeeldingen van de Maans-oppervlakte, in de Selenotopographische Fragmenten van den Heer schröter;) gelijk dan ook nog in latere tijden meermalen lichtverschijningen en nieuw ontstane Kraters op de Maan zijn waargenomen.

Thans is mijn gevoelen, dat de van een vurig Luchtverschijnsel verzelde IJzer- en Steenklompen, welke zoo dikwijls op onze Aarde neervielen, niets anders dan uitwerpsels der Vulkanen van de Maan zijn; en het is mij genoeg, in mijne Verhandeling over den oorsprong des door pallas ontdekten IJzerklomps, in dezen tijd, de eerste gezegd te hebben, 1) dat de voorhanden zijnde verhalen van zulke neervallingen geene verdichtselen, maar werkelijke waarnemingen van natuurverschijnselen waren; 2) dat deze klompen van buiten tot ons komen, en geenszins opwerpselen zijn van de oppervlakte der Aarde naar de hoogte, die weer neervallen; dat zij ook niet door een zamenloop van deelen in onzen dampkring ontstaan. Het zou wel kunnen zijn, dat die Maan-vulkanen, welke ons nu en dan eenige uitwerpselen toezenden, zich op de naar ons toegekeerde helft der Maan, aan de zijde, welke wij westwaarts zien, en die van de rigting, naar welke zich de Maan beweegt, is afgekeerd, bevinden; waardoor dan de centerschuwende kracht door de kracht der uitwerping grootendeels zoude vernietigd worden.

Dewijl de neergevallen klompen in hunne bestanddeelen zoo veel overeenkomst hebben, en alle, met uitzondering van de door balduin, in de Miscell. Nat. Curios. 1677. App. pag. 247. onderzochte, indien men hierop kan vertrouwen, (zie gilbert, Ann. XV: 314) uit ijzer met nickel verbonden^(*), of uit een mengsel van die

(*) IJzer, dat in de meeste ligchamen op onze Aarde gevonden wordt, kan ook wel een voornaam bestanddeel van andere Wereldligchamen zijn. - De zeer kleine slingeringen van de magneer-naalde, welke men, overeenkomstig de verschillende standen der Zou en der Maan, waargenomen heeft, hebben waarschijnlijk geene andere oorzaak, dan dat, even gelijk al het ijzer, dat in onze Aarde is, een grooten magneet uitmaakt, dit zelfde ook even zoo bij andere Wereldligchamen plaats heeft; - zoodat aldus de Zon en de Maan, wanneer derzelver magnetische As eenigermate naar ons toegekeerd is, eene zwakke ebbe en vloed in de magnetische kracht der Aarde veroorzaken; bijna zoo als zulks, op de Zee, door derzelver aantrekking in de aantrekkingskracht der Aarde geschiedt.
chladni.

[p. 272]

metalen met keiaarde en bitter-aarde, met eenige zwavel, en somtijds ook wat kalkaarde, bestaan, mag men vermoeden, of, dat verscheide Maangewesten onderling in hunne bestanddeelen overeenkomen (hetwelk eenigzins waarschijnlijk wordt, doordien de gemiddelde digtheid der gevallen klompen met de digtheid van het ligchaam der Maan tamelijk overeenkomt), of, dat de tot ons gekomen uitwerpselen slechts van eenen, of van weinige, digt bij elkander gelegen Vulkanen voortkomen; andere Vulkanen mogen wel misschien geen kracht genoeg hebben, om uitwerpfelen buiten de werking van de aantrekkingskracht der Maan te brengen, of dezelven in zulke rigtingen voortstuwen, dat zij geheel en al naar buiten in het Ruim voortgaan; vele klompen kunnen ook door de aantrekkingskracht der Zonne gevat worden, inzonderheid wanneer eene uitwerping van de van ons afgekeerde zijde der Maan ten tijde van de nieuwe Maan geschiede^(*).

(*) Het verdient bijzondere opmerking, en vermeerdert de waarschijnlijkheid, dat deze klompen niet tot onze Aarde behooren, maar daarop van buiten neêrkomen, dat het zamenstel van dezelve en hunne bestanddeelen, in allen die onderzocht zijn, hoe zeer op verschillende tijden en zeer ver van elkander verwijderde plaatsen gevallen of gevonden, zeer nabij dezelfde zijn, en dat zulk een zamenstel van deelen in geene bekende mijnstoffelijke voortbrengsels van onze Aarde gevonden wordt. De Graaf de bournon, Lid van de Koninklijke Societeit te Londen, onderzocht de Luchtsteenen, welke, in September 1753 bij Tabor in Bohemen, den 16 Junij 1794 te Siena in Italië, den 13 December 1795 te Yorkshire in Engeland, en die, welke den 19 December 1798 te Benares in Indië vielen, en bevond, dat die alle, hoe zeer ook in grootte verschillende, over derzelver geheele buiten-oppervlakte met eene zeer dunne, donker zwarte, korst bedekt waren, welke geen glans had, en doorzaaid was met kleine oneffenheden, die het gevoel als van fijn segrijn-leder veroorzaakten.
De steenen gebroken zijnde, vertoonde zich het binnenste grijs van kleur, als een korrelachtig weefsel, in den eersten opslag naar grof zand gelijkende en scheen uit vier onderscheidene stoffen te bestaan, welke het vergrootglas gemakkelijk deed onderkennen. - Een van deze, die overvloedig door de steenen verspreid is, heeft de gedaante van kleine bolletjes, waarvan sommige volkomen rond, andere volkomen langrond of Elliptisch zijn, en onderling in grootte, van een papaverzaadje tot een erwt, verschillen; eenige weinige vindt men, die grooter zijn; hun kleur is grijs, op het bruin trekkende; zij zijn geheel en al ondoorschijnend, zeer broos, en worden alle even gemakkelijk, in alle rigtingen, gebroken, met eene schulpswijze breuk.
De tweede soort is een ijzer-houdende Pyriet, van onbepaalde gedaante, van kleur geel - roodachtig, vrij wel naar de kleur van het Nickel gelijkende; deszelfs weefsel is korrelig, en gevijld zijnde, verkrijgt men een zwart poeder: deze Pyriet is onregelmatig in de zelfstandigheid der steenen verdeeld, en wordt door den magneet niet aangetrokken.
De derde soort bestaat uit kleine ijzerdeeltjes, in den staat van metaal; deze worden onder den hamer gemakkelijk geplet en gerekt, en geven aan de geheele massa der steenen de eigenschap van sterk door den magneet te kunnen worden aangetrokken: zij zijn veel minder talrijk in de steenen dan de pyrietdeeltjes, en worden door den magneet zeer ligt afgescheiden, als de steen tot poeder gemaakt is.
Deze drie soorten van stoffe worden door middel van eene vierde, welke aardachtig is, met elkander verbonden; deze is grijsblaauw, en zeer los zamenhangende, waardoor men, met de punt van een mes, en zelfs met den nagel van den vinger, zeer gemakkelijk alle de andere deeltjes losmaakt, en de steen, met de hand alleen, ligtelijk gebroken kan worden.
De zwarte en dunne korst, welke de oppervlakte bedekt, is zeer hard, en geeft sterk vonken met het vuurslag; zij is zeer broos, wordt onder den hamer verbrijzeld, en verhoudt zich geheel en al als de door den magneet sterk aangetrokken wordende zwarte ijzerkalk.
Deze korst is echter, even als de steen zelf, doorzaaid met kleine ijzerdeeltjes, in den metaalvormigen staat; welke door den glans, dien zij aannemen, als men de vijl ligtelijk over de korst laat gaan, gemakkelijk onderkend worden.
Wanneer de steenen door uitademing bevochtigd worden, geven zij een kleiachtigen reuk. - De Engeische Scheikundige edward howard ontleedde de vier soorten van
Den steen van Yorkshire:
34 Grein van het smeedbare gedeelte gaven 4 grein aardachtige stoffe, 4 grein Nickel, en het overige ijzer
150 Grein van het aardachtige gedeelte gaven

Keiaarde	75 -
Magnesia	37 -
IJzer-Kalk	48 -
Nickel-Kalk	2 -

De Boheemsche steen:

16 Grein van dezelve gaven 2, 5 aardachtige stoffe, en in de 14 overige greinen bevonden zich 1,5 grein Nickel.
55 Grein van het aardachtige gedeelte gaven

Keiaarde	25
Magnesia	9-5
IJzer-Kalk	23-5
Nickel-Kalk	1-5

Waaruit blijkt, dat deze steenen, hoe zeer op verschillende tijden en plaatsen gevallen, niet alleen in het uitwendig aanzien overeenkomen, maar ook bij eene scheikundige ontleding bijna dezelfde producten geven.

Stoffe door bournon in de Luchtsteenen gevonden, ieder afzonderlijk:

Van den steen van Benares gaf hem de eerste soort IJzer met Nickel. De tweede, of pyriet-aardige soort, gaf

Zwavel	10-2
IJzer	10-5
Nickel	10-1
Aardachtige stof	10-2

De derde soort was een mengsel van IJzerkalk, welke door den magneet werd aangetrokken, en van Nickel: 23 grein van deze stoffe gaven

IJzer	16-5
Nickel	6-5

Het vierde of aardachtig gedeelte gaf

Keiaarde	48
Magnesia	18
IJzer-Kalk	34
Nickel-Kalk	2-5

De steen van Siena door hem onderzocht zijnde, was de uitslag:

Keiaarde	70
Magnesia	34
IJzer-Kalk	52
Nickel-Kalk	3

De Vertaler.

[p. 273]

Een zeer treffend voorbeeld van verandering in het lig-

[p. 274]

chaam van een Wereldbol is ook, naar allen schijn, de ver-

[p. 275]

brijzelde Planeet^(*), van welke tot hiertoe reeds drie stukken gevonden zijn, en verscheide andere waarschijnlijk nog zullen ontdekt worden; terwijl andere stukken ook in loopbanen, die niet in zich zelf terug keeren, misschien in het oneindig Ruim voortgaan. - Het strekt gewis den voortreffelijken olbers groorelijks tot eer, dit denkbeeld eerst voorgedragen, en na de ontdekking van twee dier stukken, waarvan hij er zelf één vond, de plaats aangewezen te hebben, waar men meerdere zoeken moest (dewijl de loopbanen van die, welke eenen Elliptischen kring hebben verkregen, aldaar elkander treffen moesten), alwaar men ook werkelijk het derde stuk vond, en waar men kan hopen nog meer disjectae membra Planetae (weggeworpen stukken van de verbrijzelde Planeet) te zullen vinden^(†).

Het zij mij, ten besluite dezer Verhandelinge, vergund, mijne verbeelding eenigzins den teugel te vieren. Vreemde en ongewone denkbeelden, zoo lang zij bevestigde waarheden niet tegenspreken, of niet in derzelver plaats genomen worden, brengen de wetenschappen geen nadeel toe, en kunnen somtijds meer, dan gewone voorstellingen, tot vele nieuwe, en welligt zekere ontdekkingen leiden.

In de Natuur is niets volstrekt groot of klein; de voorwerpen zijn zulks alleen in betrekking tot andere grootere of kleinere. - Men kan des met de hoogste waar-

(*) Het is onbegrijpelijk, dat men niet reeds voor langen tijd met eenige zekerheid vermoed heeft, dat er tusschen Mars en Jupiter eene Planeet moest zijn, terwijl toch nergens in de Natuur, daar eene soort van progressie plaats heeft, zulk een in 't oog loopende sprong, als hier, zoude gevonden worden. - Reeds in mijn elfde of twaalfde jaar strekte mij de onregelmatige afstand tusschen Mars en Jupiter, zoo dikwijls ik eene Kaart, waarop de loopkringen der Planeten geteekend waren, bezag, tot groote ergernis; en ik verwachtte reeds sedert dien tijd met reikhalzend verlangen, dat een aldaar zich bevindend Wereldligchaam zou ontdekt worden.
chladni.

(†) Deze verwachting is reeds vervuld: dezelfde werkzame Sterrekundige olbers vond den 29 Maart 1807, des avonds ten 8 ure, een vierde stuk, of kleine Planeet, welke men den naam van Vesta heeft gegeven.
De Vertaler.

[p. 276]

schijnlijkheid aannemen, dat bij Wereldbollen of geheele Wereldstelsels, even zoo wel als in het klein, vaneenscheidingen en verbindingen, te zamenvallingen en uitspringingen, van het geheel of van enkele deelen, verbreking der bestaande orde, en het ontstaan van nieuwe orde, plaats vinden.

Ons Zonnestelsel en andere dergelijke stelsels der vaste Sterren zijn juist niet altijd zoo geweest als zij nu zijn, maar elk heeft zich op zekeren tijd gevormd. Zulk eene vorming kan ik mij niet anders voorstellen, dan volgens hetgeen door de beide Heeren marschal von bieberstein, in hun hier voor aangehaald geschrift, is voorgedragen; dat, namelijk, ligchamen, uit verschillende stoffen bestaande, door uitbarsting, of ook door eenige andere voortwerpende beweging gedreven, (welke ook, indien die niet loodlijnig op het middelpunt gewerkt heeft, de oorzaak der wenteling om de as kan zijn,) voortloopen, en kleinere door de aantrekking der grootere zoo bewogen worden, dat zij of met dezelve te zamen storten, en deze vergrooten, of dat derzelver eerste beweging in een Elliptischen of anderen kromlijnigen omloop veranderd wordt^(*).

Omdat Manen om Planeten, en Planeten om onze Zon loopen, en dit even zoo bij andere Zonnestelsels kan

(*) Dit laatste zou ook wel bij de meeste Kometen kunnen plaats hebben, die waarschijnlijk niet tot het bestendig gevolg der Zonne behooren, maar slechts eene werpbeweging volgen, welke toevallig tot de Zon naderende, door hare aantrekking, parabolisch gebogen wordt; zoodat de terugkomst van de meeste wel te vergeefs kon verwacht worden. - Van een, die terug gekeerd is, en misschien nog van eenige andere, kunnen de rigting, snelheid en aantrekking in zulke verhoudingen geweest zijn dat derzelver banen Elliptisch geworden zijn.
Bij deze gelegenheid moet ik aanmerken, dat, dewijl geen vaste kern bij de Kometen is waargenomen, en zij slechts uit vloeibare of dampvormige stoffen, welke naar het middelpunt meer en meer verdikt zijn, schijnen te bestaan, in gevalle dezelve ook door bewerktuigde wezens bewoond worden, deze gewisselijk eene gansch andere levenswijze, dan die van andere Wereldbollen, moeten hebben; want dewijl daar nergens een vaste grond is, leven zij eigenlijk niet op, maar in het Wereldligchaam; waarschijnlijk in streken, die nader bij, of verder van het middelpunt zijn, naar mate hun dit hunne digtheid en vele andere hulpmiddelen toelaten.
chladni.

[p. 277]

plaats hebben, volgt nog juist niet, bij opklimming, dat ook Zonnen en nog grootere Wereldligchamen om een middelpunt loopen moeten; men zou toch ergens met zijne gedachten bij een hooger stelsel moeten stilstaan, boven 't welk aan zulk een omloop om een middelpunt niet meer gedacht kan worden: want indien alles zich om een gemeen middelpunt bewoog, zou dat door zijne aantrekking toch wel niet tot in het oneindige kunnen werken, en buiten zekere grenzen zou alles ledig moeten zijn; hetwelk tegen waarneming en gezond verstand strijdt.

Wanneer men ook de zaak van den kant der noodzakelijkheid of doelmatigheid beschouwt, is wel voor donkere Wereldligchamen, als Planeten en Manen, inzonheid wanneer die door bewerktuigde wezens bewoond worden, een omloop noodig, ten einde licht en warmte aan alle zijden zouden kunnen verspreid worden; doch voor onze Zon en andere vaste Sterren, die reeds licht en warmte in zichzelven hebben, laat zich daarvan geene nuttigheid zien. - Waarschijnlijker komt het mij voor, dat de meeste van deze voortloopen, gedreven door voortwerpende krachten; welke bewegingen echter door velerlei aantrekkingen eenige veranderingen ondergaan kunnen. Herschel besluit uit de toenemende afstanden van verscheide vaste sterren aan den eenen kant, en uit de nadering tot elkander der sterren aan den anderen kant van ons Zonnestelsel, dat de eigen beweging der Zon thans naar de Ster λ in het sterrebeeld hercules heen gaat, immer voor zoo ver zulks zich tot hiertoe, daar men eerst sedert korten tijd begonnen is naauwkeuriger waar te nemen, laat bepalen. - Eerst na honderden, en welligt na duizenden jaren, zal men dit uit de waarnemingen naauwkeuriger kunnen beoordeelen; te weten, of men thans maar een klein en onbeduidend gedeelte van eenen Elliptischen loopkring waarneemt, welke van de beweging in de raaklijn niet te onderscheiden is, dan of die rigting dezelfde zal gebleven zijn, en alzoo het uitwerksel van eene werpbeweging is. - Ik vermoede, dat het laatstgenoemde zich zal bevestigen.

De meeste Planeet-gelijkende Nevelsterren, welke op dezelfde verbazend groote afstanden als de vaste Sterren, en waarschijnlijk op nog veel grootere, met eene bemerkbare middellijn worden waargenomen, zijn misschien niets anders, dan ontzaggelijke, alle onze be-

[p. 278]

grippen van grootheid te boven gaande, verzamelplaatsen of Magazijnen voor geheele Wereldstelsels, welke daaruit gevormd kunnen worden, wanneer de stof, 't zij geheel, of bij gedeelten, door uitbarstingen, sterker dan de aantrekkingskracht werkende, verstrooid wordt. - Men kan hiertegen niet inbrengen, dat in een zeer groot ligchaam de aantrekkingskracht der deelen onderling zoo geweldig sterk zoude zijn, dat zij bijna niet zou kunnen overwonnen worden; want hoe grooter zulk een ligchaam is, des te sterker kunnen ook de in hetzelve, door inwendige gistingen of soortgelijke Chemische werkingen, veroorzaakte uitbarstingen zijn.

Herschel heeft verscheide Nevelsterren waargenomen, in wier binnenste een lichtend punt is, en van welk punt het licht naar buiten flaauwer en flaauwer wordt. - Het schijnt met de Natuur niet overeen te komen, dat men deze Nevelsterren voor hoopen van vaste Sterren zoude houden, die zich om een gemeen middelpunt bewegen. - Het zou moeijelijk te begrijpen zijn, dat deze Wereldligchamen niet, gelijk de Pianeten om onze Zon, of de Manen om de Planeten, in hetzelfde, of bijna hetzelfde vlak, maar in allerlei rigtingen, zoo digt door elkander bewogen wierden, dat men overal eene gelijkvormige afneming van het licht bemerkt, zonder dat verstoringen of opeenstortingen daarvan het gevolg zouden zijn. - Veel waarschijnlijker komt het mij voor, dat het licht, hetwelk de kern omgeeft, bij sommige, door eene dadelijke branding, of soortgelijke ontbindende werking, veroorzaakt wordt^(*); bij an-

(*) Dit schijnt bij de bekende Ster in Cassiopea plaats gehad te hebben, welke (gelijk ik mij herinner gelezen te hebben) eensklaps met een zeer helder wit licht verscheen, betwelk met dezelfde veranderingen van kleuren, als van eene langzamerhand uitgaande vlam, of van een witgloeijend ijzer, dat langzaam verkoelt, afnam, tot de geheele uitblussching toe; welke geheele verschijning omtrent 1½ jaar duurde, doch welke ongetwijfeld vele jaren later bij ons is gezien geworden, dan dezelve wezenlijk gebeurde.^(**)
chladni.

(**) Deze Ster werd door tycho brahé den 11 November des jaars 1572 gezien; zij was van den beginne harer verschijning af zeer blinkende, even of zij eensklaps in al haren luister daargesteld was, overtrof Syvius, de helderste vaste Ster, in glans, en de Planeet Jupiter, in zijnen naasten stand bij de Aarde; met de maand December deszelven jaars begon haar licht langzaam af te nemen, tot in de maand Maart 1574, wanneer ze uit het gezigt verdween; - zij had geen merkbaar verschilzigt (parallaxis), noch eenige eigen beweging; waaruit blijkt, dat zij niet tot de Planeten of Kometen, maar tot de vaste Sterren behoorde, dewijl zij anderzins een zeer bemerkbare jaar-parallaxis zoude gehad hebben.
In het jaar 1604 verscheen een dergelijke nieuwe Ster in het sterrebeeld Serpentarius; zij was den 10 October van dat jaar zoo glansrijk als de Ster in Cassiopea in 1572, en bleef zigtbaar tot in de maand October 1605. Kepler kon geen verschilzigt, of eenige beweging met betrekking tot andere Sterren, aan dezelve waarnemen; waaruit blijkt, dat zij ver boven den loopkring van Saturnus was. Geen van deze beide Sterren is sedert weder gezien.
De Vertaler.

[p. 279]

dere, door ontelbaar vele klompen, welke door Chemische uitbarstingskrachten van binnen naar buiten uitgeworpen zijn, en zich tot Sterrestelsels gevormd hebben^(*); of misschien vormen deze zich nog gedeeltelijk, en gaan, wanneer de voortwerpende kracht in elk punt des afstands sterker dan de aantrekkingskracht werkt, aanhoudend verder, meer naar buiten, of vallen, indien het tegendeel plaats hebbe, na lange tijdruimten, gedurende welke ook verscheide vormingen gebeurd kunnen zijn, wederom op het middelpunt terug: zoodat wij misschien in de gelegenheid zijn, om daar eenige, sedert langen tijd voortdurende, Wereldscheppingen en verbrekingen, op eenen grooten afstand, te kunnen beschouwen. - Te bejammeren is het, dat niet voor duizenden jaren afbeeldingen en waarnemingen van zulke, voor de kennis van den Wereldbouw bijzonder belangrijke, voorwerpen gemaakt zijn; gelijk dezelve nu door herschel gegeven zijn; dewijl men dan, uit de sedert zul-

(*) De onderstelling van buffon, dat onze Aarde en de andere Planeten uit de Zon uitgeworpen zouden zijn, is zeer onnatuurlijk. - Door zulk eene uitwerping kon wel eene beweging van binnen naar buiten veroorzaakt worden, die of altijd voortging, of, wanneer de weroorzaakt eindelijk door de aantrekkingskracht overmeesterd wierd, wederom naar binnen terugkeerde; doch geene Elliptische, bijna cirkelvormige, omloop; tot welken veel meer een zijdwaarts, in de rigting van de raaklijn, gegeven stoot noodig zoude geweest zijn.

chladni.

[p. 280]

ke vroegere tijden voorgevallen verandetingen, over vele zaken met veel meer zekerheid zou kunnen oordeelen.

Een der merkwaardigste verafgelegene voorwerpen, hetwelk onder allen de meeste opmerking verdient, is de bekende Nevelvlek in Orion, aan welke verscheide veranderingen van licht en gedaante zijn waargenomen; die zich ook op eenige plaatsen door eene aanmerkelijke zwartheid van den minder donkeren grond des Hemels onderscheidt. - Dezelve schijnt mij (inzonderheid naar eene, door den Heer Landmaarschalk von hahn vervaardigde, groote afteekening te oordeelen) niet anders te zijn, dan een zeer verafgelegen, verre achter sommige voor dezelve zigtbare Sterren, zeer groot donker ligchaam, van eene onregelmatige gedaante, met uitsteeksels voorzien^(*), bij hetwelk op sommige plaatsen, inzonderheid aan de uitsteeksels, een branden of uitbarsten naar verschillende rigtingen gezien wordt. - Het schijnt, dat hier eene wezenlijke Wereldschepping geschiedt, en wel onder die, welke wij mogten kunnen bemerken, waarschijnlijk de naaste. - Ik wage het, hier het denkbeeld voor te stellen, dat wel onze Zon met derzelver gevolg van Planeten, en de overige vaste Sterren, die tot den hoop, waarvan ons Zonnestelsel een deel is, behooren, uitwerpsels van dit groote ligchaam konden zijn, en aan hetzelve hun bestaan en beweging te danken hebben. - De volgende gronden zullen (indien die al geene bewijzen zijn) echter volkomen toereiken, om dit eenigzins zeldzame vermoeden het bespottelijke en enkel willekeurige, dat men anders daarin vinden mogt, te benemen, en misschien om onbevooroordeelde onderzoekers tot verdere navorschingen aan te moedigen.

1) De beweging van de Zon naar het sterrebeeld Hercules, welke herschel meent plaats te hebben, gaat regtstreeks (met eene geringe afwijking) van deze Nevelvlek af; en het verwijderen van elkander van eenige Ster-

(*) Alleen ligchamen, welke om hunne assen draaijen, moeten eene ronde of bijna ronde gedaante hebben, wanneer vele hunner deelen vloeibaar, of anderzins toegevend zijn, of geweest zijn; doch de gedaante van een ligchaam, dat niet om zijne as draait, kan ook anders zijn.

chladni.

[p. 281]

ren aan den eenen kant van ons Zonnestelsel, gelijk ook het naderen tot elkander van Sterren aan den anderen kant, doet zich omtrent zoo voor, als zou moeten geschieden, wanneer eene voortwerpende beweging van dit middelpunt naar buiten plaats had.

2) Aan de eene zijde des Hemels, van welke deze Nevelvlek als het midden kan gehouden worden, (inzonderheid in Orion en deszelfs nabuurschap) zijn de Sterren meer opeengepakt, en hebben meestal eenen zeer helderen glans; zelfs is de grond van den Hemel aldaar, waarschijnlijk door zeer vele niet van elkander te onderscheiden Sterren, minder donker dan elders; - aan de tegenoverstaande zijde zijn daarentegen de Sterren minder opeengepakt, meestal bleeker, en vele bijna als in een nevel gehuld; zoodat de Landmaarschalk von hahn, in een der Astronomische Jaarboeken van bode, zeer juist aanmerkt, dat alles aan den eenen kant een verscher en jeugdelijker, en aan den anderen kant een flaauwer en meer verouderd aanzien heeft.

Door volgende waarnemingen van deze Nevelvlek (van welke men, ter betere beoordeeling der lichtsveranderingen, eene zeer naauwkeurige afbeelding op een zwarten grond hebben moest) en verdere vergelijkingen der schijnbare plaatsverandering van sommige kleine Sterren, zal bepaald worden, of deze voordragt met de Natuur overeenkome, dan niet; en ik wensch daarom, dat men, bij waarnemingen en vergelijkingen van deze soort, daarop acht zal geven.

(**) Deze Ster werd door tycho brahé den 11 November des jaars 1572 gezien; zij was van den beginne harer verschijning af zeer blinkende, even of zij eensklaps in al haren luister daargesteld was, overtrof Syvius, de helderste vaste Ster, in glans, en de Planeet Jupiter, in zijnen naasten stand bij de Aarde; met de maand December deszelven jaars begon haar licht langzaam af te nemen, tot in de maand Maart 1574, wanneer ze uit het gezigt verdween; - zij had geen merkbaar verschilzigt (parallaxis), noch eenige eigen beweging; waaruit blijkt, dat zij niet tot de Planeten of Kometen, maar tot de vaste Sterren behoorde, dewijl zij anderzins een zeer bemerkbare jaar-parallaxis zoude gehad hebben.
In het jaar 1604 verscheen een dergelijke nieuwe Ster in het sterrebeeld Serpentarius; zij was den 10 October van dat jaar zoo glansrijk als de Ster in Cassiopea in 1572, en bleef zigtbaar tot in de maand October 1605. Kepler kon geen verschilzigt, of eenige beweging met betrekking tot andere Sterren, aan dezelve waarnemen; waaruit blijkt, dat zij ver boven den loopkring van Saturnus was. Geen van deze beide Sterren is sedert weder gezien.
De Vertaler.