Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1808

S.S. van der Eyk Poëma, de ingenii humani praestantiâ et sagacitate in variis artibus ac disciplinis, maxime in mathematicis, physicis, atque astronomicis conspicuâ. Lugd. Bat. apud Haak et Soeios, anno 1808.

Onder alle eeuwen mag die, welke wij thans beleven, inderdaad zonderling heeten, van wege den bloei der letteren, te midden van eenen bijkans dertigjarigen oorlog, die de krachten van meest alle handeldrijvende Volken geweldiglijk ondermijnt. Het is hier de plaats niet, om dit stelpunt op te lossen. De reden daarvan moge liggen, deels in den allereersten grondslag van dezen krijg zelf, de verbastering namelijk der alleenheerschingen, deels in de nieuwere manier van oorlogen, in de kunde en den moed der bevelhebberen, en vooral in de grootsche ontwerpen van allerlei aard, om verstand en hart aan de kluisters te ontrukken, waarin zij sedert meer dan eene halve eeuw geboeid waren: deze en dergelijke oorzaken mogen nog onder het raadselachtige van onzen tijd behooren: genoeg; de vriend der menschheid verheugt zich in deze uitwerkselen, en de Hollander in 't bijzonder mag daarin gewisselijk zekeren troost voor zijnen rampspoed vinden, dat kunsten en wetenschappen in zijn

[p. 430]

land eene veel hoogere vlugt nemen, dan hij zich van voren uit den aard der tijden had kunnen beloven.

Een nieuw bewijs hiervan levert het Latijnsche Dichtstuk, alhier door ons aangekondigd. De ongemeene schranderheid van het menschelijk vernuft, vooral in de Wiskunst, Natuur- en Sterrekunde, te bezingen, is inderdaad eene taak, den Dichter niet minder waardig, dan weleer de Landbouw aan virgilius, de Dichtkunst aan horatius, het Zamenstel der Natuur aan lucretius, deszelfs wederlegging aan de polignac, of de Gelijkheid der Menschen aan eenen nog levenden de bosch, en zij is juist een onderwerp, naar onzen tijd berekend. De hooggeleerde van der eyk verkoos deze belangrijke stoffe, bij de nederlegging van het Rectoraat der Leidsche Hooge-Schole in dit jaar, en hoe gelukkig hij in dezen zijnen arbeid geslaagd zij, zal ons het vervolg leeren.

Na eenen dichterlijken aanhef des te bezingen onderwerps, die zich in eene lofspraak en bede tot het Opperste Wezen ontlast, begint hij zijnen zang met de schets der gouden eeuw, zoodanig als meer oude dichters dezelve verhieven. Uit dit paradijs verstoten, gevoelde de mensch zijne behoefte. De honger leende hem spade, pijl, boog en angelroede; de verwisselende saizoenen deden hem hutten bouwen tot zijn verblijf volgens natuurkundige beginselen, ofschoon eerst van tijd tot tijd beschaafd. Bij deze schets, geheel in den geest der oudheid gestemd, hadden wij liever een ander oogpunt gezien, door eene verlichtere wijsbegeerte gekenmerkt, daar toch de gewone voorstelling meer dichterlijke verbeelding, dan wel karakteristieke waarheid bevat. Met de toene. mende bevolking vermeerderden de behoeften. Derzelver voldoening bragt maatschappijen en heerschappijen voert met hare jammeren, doch tevens met hare voordeelen; bemuurde steden, landbouw en scheepvaart waren daarvan de gevolgen. Alzoo ontstonden de oudste bekende rijken, voorname wetgevers, wijsgeeren, helden en zangers, wier achtbare rij de Dichter tot op onze tijden met namen doorloopt.

Van deze algemeene beschouwing tot bijzonderheden overgaande, bepaalt zich de Dichter het eerst tot de nuttigste vindingen, als welke zich den landbouw eigenen voor koren en vlas, de werktuigkunde voor de molens ter bereidinge van hout en papier, het weefgetouw voor het linnen, het bleeken en de verwkunst voor zuiverheid

[p. 431]

en smaak in het weefsel, en vooral de sterrekunde ter berekening van den tijd, ook met behulp der slinger-uurwerken van latere ontdekking; terwijl dezelfde kunst, in de afbeelding van s'menschen werkzaamheden, zijne krachten, door middel van hefboom en rad, uitnemend te hulp komt, behalve nog in het aanleggen van sluis-, molen-, water- en stoom-werken, zuig- en pers-pompen, zoo wel ter keeringe van vloeden, droogmakinge van plassen, als ter brandblusschinge, of ter vorminge van lust-fonteinen en watervallen, waarin niet zelden de oude fabelkunde dartelt; gelijk zij tevens, in de waterweeg-kunde en de berekening van de zwaarte der lucht, aanleiding gaf tot allerlei uitvindingen, bijzonderlijk der luchtbollen.

Van deze beschouwing gaat de Dichter over tot de scheepvaart met hare kompas-naald en tijd-meter, tot de dichtkunst met alle hare maten, de welsprekendheid met haren invloed, de speelkunst met hare goddelijke toonen, de schilderkunst met hare verwen, vooral op het glas, tot de beeldhouw-, graveer-, ets- en bouwkunst met hare orden, en eindelijk tot de tuin- en tooneel-kunst, met den zang en dans, tot de laatste behoorende.

Deze zoo bekoorlijke schets wordt nu vervangen door het tafereel van den krijg met alle zijne jammeren, ofschoon door de vinding van buskruid, de kunst van den vestingbouw en den moed der helden merkelijk gelenigd. Weldra echter spant zich de snaar tot een aangenamer toon, in de beschouwing der genees-, ontleed-, heel-, schei- en natuur-kunde, met alle die ontdekkingen van later dagen, welke de luchtsoorten, licht- en warmtestof, de meerdere kennis van den mensch en zijn brein, van de ziekte-stof en het toedienen van geneesmiddelen, hebben voortgebragt, te gelijk met eene meerdere ervaring in het rijk der natuur door middel van het mikroskoop.

Ja, het is deze uitgebreidere kunde in het rijk der planten, dieren en delfstoffen, bergen en dalen, vuurmonden en afgronden, welke den zang des Dichters al meer en meer bezielt, en hem overvoert tot de beschouwing der sterrekunde, van hare eerste beoefening bij de Chaldeërs tot op het zonnestelsel, dat thans wordt aangenomen, met het meerdere aantal van vaste en dwaalsterren, welk het teleskoop nog dagelijks waarneemt, volgens de

[p. 432]

bepaalde krachten der natuur, welke alles in evenwigt houdt, volgens de berekeningen der afstanden door de wiskunst, het verbeteren der aardrijkskunde, het meten van lengte en breedte in de juiste bepaling der hoeken, de naauwkeurige asteekening der zon- en maan-verduisteringen, en de ontvouwing van den aard en loop der hemel-ligchamen, welke stelkunst en waarneming van dag tot dag met eene steeds toenemende waarschijnlijkheid aan de hand geven.

Het zijn alle deze voorstellingen, welke het betoog des Dichters wegens de ongemeene schranderheid van s'menschen vernuft voldingen. De volheid der scheppinge voert hem tot de overtuiging, dat alle wereldbollen en zonnestelsels niet minder door redelijke schepselen bewoond worden, dan het onze, en alzoo ten slotte tot lofprijzing des oneindigen Scheppers, die alles in eene onbeschrijslijke orde heeft daargesteld.

Van welke zijde, inderdaad, wij dit Leerdicht beschouwen; hetzij van de geheele behandeling en eenheid des rijken onderwerps in alle zijne deelen; hetzij van de juistheid, waarmede elke menschelijke vinding, in derzelver oneindige reeks, met alle de haar eigen kunstbewoordingen wordt opgegeven; hetzij van het verschil der stelsels en van derzelver voorstanders, die alhier met namen, en doorgaans volgens hunnen waren leeftijd, worden genoemd; hetzij van den kant der dichtkunst zelve, welke alle hare sieraden van vergelijking en tegenoverstelling, alle hare schaduwen in het levendigste koloriet, alle hare vloeibaarheid in de zesvoetige versmaat, ja tot zelfs den geheelen Virgiliaanschen toon in de overal waardige voorstelling bezigt: van alle zijden worden wij gedrongen tot bewondering van echte kunst. Bij zulk een stuk zoude het ongepaste vitlust zijn, op eene enkele gedachte of uitdrukking te willen stilstaan, die welligt verbeterd konde worden. Wij zouden dus, bij voorbeeld, kunnen aanvoeren, dat de beschrijving van den storm, (vs. 297 tot 317) en van den krijg, (vs. 785 tot 835) wat te lang, en dat de inlassching van Koster's druk-kunst (vs. 366 tot 373) inderdaad te gezocht zij, bij gelegenheid dat er met een enkel woord van het Haarlemmer - meer gewaagd wordt, gelijk de Dichter zelf dit in zijne Aanteekeningen achter zijn werk (bladz. 69) reeds te kennen geeft; dan, wij achten alle soortgelijke aanmerkingen daarom ongepast, wijl zoodanige plaatsen zelve rijk zijn in wezenlij-

[p. 433]

ke schoonheden. Dank zij dus den echten Romeinschen Zanger, die door zijne godenlier eenen nieuwen lauwer voegt tot den krans, welken het Hollandsche Kunstkoor, reeds van ouds, te regt verwierf! Wij vereeren bovenal de nederigheid, waarmede de Dichter te voorschijn treedt, zonder dat zijn lof door de weidsche galmen zijner kunstbroeders is uitgetrompet, hetgeen bij sommige Zonen van Apollo nog een zwak overblijfsel is van den ouden tijd. Alleenlijk, daar wij voor Hollandsche Lezers geene proef ter stavinge van ons oordeel kunnen leveren, uiten wij bij dezen ons vurig verlangen, dat dit meesterstuk eenen bekwamen taalkundigen Dichter moge vinden, die hetzelve in onze landtaal naauwkeuriglijk overgiete, opdat de kunstroem van den Heer van der eyk, niet bij geleerden alleen, maar overal in dit Land naar waarde geschat worde, en zijn voorbeeld voor alle andere letterminnaren ter navolginge diene, en tevens ter verheffinge van een Vaderland, welks luister in dit Dichtstuk overal voortreffelijk wordt gehandhaafd.