Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1806

Systematisch Handboek der beschouwende en werkdaadige Scheikunde, enz. door Adolphus Ypey, A.L.M. Philos. et Med. Doct., gewoon Hoogleeraar in de Geneeskunde, voornaamelijk in de Ziektekunde en Practijk, aan de Hooge Schole te Franeker. IIIde Deel. Te Amsterdam, bij W. van Vliet. 1806. In gr. 8vo. 636 Bl.

Gaven wij, ter zijner tijd, een gunstig berigt omtrent de twee eerste Deelen van het scheikundig Handboek des kundigen Franeker Hoogleeraars ypey, wij vinden ons verpligt, het derde Deel van dit nuttig Werk den naar scheikundige kennis begeerigen Leezer niet minder aan te prijzen. Alles, wat wij voorheen, aangaande den aart en de inrigting der twee eerste Deelen, gezegd hebben, is ook op dit Deel toepasselijk; wij zullen derhalven alleen deszelfs inhoud kortelijk opgeeven, en eenige belangrijke staaltjes uit hetzelve mededeelen.

Dit Deel begint met de XXIVste Verdeeling van den leiddraad der Chemie voor beginnende Liefhebbers, van w. henry, volgens welken de Hoogleeraar zijn Handboek heeft ingerigt. Dezelve loopt over het Koper, en handelt, in de eerste plaats, over de algemeene eigenschappen van dat Metaal, voorts over de Ertzen, of gedaanten, onder welke hetzelve uit het aardrijk wordt

[p. 674]

opgedolven. Hierop volgen de voornaamste betrekkingen, welke het Koper heeft tot de gewoone Brandstoffen en tot de verschillende Metaalen. Verder ontvangt men een berigt aangaande de Kopervertinning, benevens de bereiding van verschillende zoorten van Kopergroen, gelijk ook omtrent de overige gevolgen, die uit de verbinding van Koper met verschillende Zuuren, Aarden enz. worden gebooren. Op eene gelijkzoortige wijze handelt de Schrijver, in de XXVste Verdeeling, over het Lood; in de XXVIste, over het Tin; in de XXVIIste, over het Zink; in de XXVIIIste, over het Bismuth; in de XXIXste, over het Arsenik; in de XXXste, over het Spiesglas; in de XXXIste, over het Bruinsteenmetaal; in de XXXIIste, over het Kobalt; en in de XXXIIIste Verdeeling, over het Nickel. Het vervolg der drieëndertigste Afdeeling bevat de verhandeling over eenige, door henry overgeslaagene, en eenige andere nieuwe Metaalen.

Dit afgehandeld zijnde, gaat de Schrijver, in de XXXIVste Afdeeling, over, tot de bestanddeelen der onderwerpen, die tot het groeijend Rijk behooren. Hier wordt gehandeld over de raauwe en over de meer bewerkte Zappen der Plantgewassen, over derzelver ontleding en zuivering, gelijk ook over de werking van het Vuur, en van het Water, op de groeijende wezens. Vervolgens spreekt de Schrijver over de eenvoudige en over de gekohobeerde Wateren; voorts over de Extracten, de Gomzoorten, de Zuiker, de bereiding, de verschillende zoorten en het nut derzelve. Hierop volgen de verschillende ongegiste Plantzuuren en zuurachtige Lichaamen, met naame het Appelzuur, het Barnsteenzuur en de Barnsteen, het Benzöezuur, het Citroenzuur, het Galnootenzuur, de Looistof, de Inkt, het onvolkomen Zuuringzuur, het Zuuringzuur, het onvolkomen Wijnsteenzuur of de Wijnsteenkrijstallen, het Wijnsteenzuur, het brandig Slijmzuur, het brandig Wijnsteenzuur, het brandig Houtzuur, het Slijmzuur, het Campherzuur, het Korkzuur, het Zuur der Hars van Zuidwallis, enz. Waarmede dit Deel, na het plaatzen van eenige Bijvoegzels, wordt gesloten.

Om een staaltje van algemeene nuttigheid mede te deelen, hebben wij uitgekozen de beschrijving en bereiding van het Gyms-poeder.

‘De verbindingen van het Spiesglas (zegt de

[p. 675]

Schrijver) met het Boraxzuur, het Vloeizuur en het Koolstofzuur, zijn onbekend. Ook heeft men geene kennis aan directe vereenigingen van dit Metaal met het Phosphorzuur. Voorlang was 'er echter, als een geheim, tegen veelerleije koortzen, en andere ziekten, uit zwakheid (Morbi asthenici) in Engeland en elders, in een algemeen gebruik, het zogenoemde James-poeder, welke te zamenstelling, schoon door verscheidene onderzoekers verschillende opgegeeven, voorzeker, voor een gedeelte, uit Phosphorzuur en uit Spiesglas bestond. Thans schijnt dat middel van naam te zijn veranderd, of, door eene nog verbeterde zamenstelling, vervangen te zijn door de zogenoemde Gymspoeders, die, volgens het berigt van den Parijsschen Apotheker, m.c.l. cadet (Annales de Chimie T. LV. p. 74.) thans in Engeland en in Italie in een algemeen gebruik zijn, en door de Engelschen, die daar een geheim van maaken, ten allerduursten verkogt worden. Ondertusschen is het den gemelden Scheikunstenaar gelukt, dit poeder te ontleden, met zo veel naauwkeurigheid, dat hij daardoor in staat is gesteld, om hetzelve volkomen naar te maaken. Volgens zijne proeven, bestaan 19 deelen Gymspoeder uit de volgende ingredienten:

Verzuurzel van Spiesglas, in den hoogsten staat van verzuuring	7 deelen.
Phosphorzuure Kalk	4 deelen.
Zwavelzuure Potasch	4½ deelen.
Zuivere Potasch, verbonden met Spiesglasverzuurzel, in den staat van geringste verzuuring	3½ deelen.
	_____
te zamen	19 deelen.
Om dit poeder te zamen te stellen, moet men neemen:
Ruw Spiesglas	2 deelen.
Gecalcineerde phosphorzuure Kalk	1½ deelen.
Salpeter	4 deelen.

Deeze stoffen stoot men tot een fijn poeder, en mengt dezelve wel ter degen. Vervolgens doet men zulks in een smeltkroes, dien men bedekt en sterk gloeijende maakt. Geduurende deeze bewerking, werpt zich het Salpeterzuur op de Zwavel van het ruw Spiesglas, en verandert het in Zwavelzuur, 't welk zich vereenigt met een gedeelte van het Loogzout, om daardoor zwa-

[p. 676]

velzuure Potasch te doen gebooren worden. Voorts wordt het Spiesglas, door de werking des Salpeters, voor een gedeelte, tot den hoogsten graad, verzuurd; terwijl een ander gedeelte, nader met de Potasch vereenigd, enkel den eersten trap van verzuuring ondergaat. Om de tot deeze proeven vereischte phosphorzuure Kalk te bekomen, heeft men niets te doen, dan Ossebeenderen wel wit te branden en tot een fijn poeder te stooten.’

Het eerste Bijvoegzel deezes Deels is een belangrijk berigt, aangaande de aandoeningen, door het verzuurd Stikgaz, op de persoonen, door welke het was ingeademd, verwekt. Henry had dezelve, in zijn Werkje, zonder eenige bepaaling, als ten hoogsten aangenaam, opgegeeven. Doch men ontdekte eerlang, dat zulks wel zomwijlen, doch niet altoos, gebeurde. Den Heere proust (zegt de Schrijver) bekwam de proef zo slegt, dat hij die niet durfde herhaalen. In de proeven van den Heer wurzer waren de uitwerkingen zeer verschillende: want schoon zommigen de aangenaamheden der Engelsche Proefneemers ondervonden, wierden 'er toch anderen op eene onaangenaame en zelfs lastige wijze door aangedaan. - Hierop volgt een groot aantal proeven, aangaande deeze stoffe, door den Hoogleeraar dispan in de Annales de Chimie No. 168 medegedeeld. Zommigen geraakten hierdoor in eene onmaatige vrolijkheid; terwijl anderen op eene zeer onaangenaame wijze wierden aangedaan. Dikwijls waren ook de uitwerkzels, bij dezelfde persoonen, op verschillende tijden, zeer ongelijk. ‘Wat mijzelven betreft (zegt de Schrijver dispan) toen ik, geduurende deeze zitting, de proef herhaalde, ondervond ik geen den minsten trek tot lagchen. Zo ik niet spoedig had opgehouden, zou ik voorzeker in eene volkomene flaauwte zijn gevallen.’

Het tweede Bijvoegzel bevat de gewigtige proeven van den Heer proust, Hoogleeraar in de Scheikunde te Madrid, met welke dezelve tragt te bewijzen, dat Tin, schoon met veel Lood vervalscht, geen nadeel aan de gezondheid doet, en dat, schoon 'er veel meerder Lood onder het Tin wordt gesmolten, als ooit in de zamenleving plaats heeft, hetzelve echter, in dien staat, voor alle huishoudelijke Zuuren onoplosbaar, en daardoor onschadelijk blijft. Dan deeze proeven zijn zo uitvoerig en zo gewigtig, dat zij in het Werk zelve verdienen nageleezen te worden.