Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1806

Echte en merkwaardige Levensbeschrijving van den zeer zonderlingen Johan Wolfgang Brenk, welke onlangs in hoogen ouderdom te Anspach overleden is, en die in zijn veertigste jaar tot den Joodschen Godsdienst overging en zich deed besnijden. Uit het Hoogduitsch. Alom te bekomen. 1805. In gr. 8vo. 120 Bl.

Alle kenmerken van geloofwaardigheid vertoont deeze Leevensbeschrijving. De Schrijver was zijn veertigjaarige vriend; bezat zeer veele aanteekeningen, hem betreffende, door den omgang met hem uit zijnen eigen mond opgevangen; en was eigenaar van brenk's Dagboek, in hetwelk hij, van het jaar 1733 tot in den jaare 1773, alles, wat hem eere en schande deedt, met ongelooflijke naauwkeurigheid hadt aangeteekend. Zie hier de hoofdtrekken des karakters van den uitmiddelpuntigen brenk, zoo als zij door den ongenoemden Schrijver vertoond worden. ‘Een man, bij wien oprechtheid, deugd, oude duitsche trouw en warme vriendschap

[p. 63]

in contrast stonden met allerleije buitensporige bedrijven en zonderlinge handelingen; - een geleerde, die, bij de uitgebreidste kennis van veele taalen en wetenschappen, tot allerleije zwakheden, en dikwers tot grove bijgelovigheden overhelde; - een Christen, die van een geestlijk geslacht afstamde, die eerst in manlijken ouderdom tot den Joodschen Godsdienst overging en zich liet besnijden, naderhand zijn geluk wederom bij de Christenen zocht, zijn Jodendom verborgen hield, vier Christen-vrouwen nam, en zijne kinderen liet doopen; - een mensch, dat de natuur tot alle moeijelijkheden van dit leven scheen gevormd te hebben, en dat zij tot eenen zes-en-tachtigjarigen ouderdom het leven gerekt heeft - zulk een (zegt hij te regt) is voor de menschenkenners een belangrijk onderwerp, en verdient dat zijn leven zo naauwkeurig mogelijk beschreven wordt.’

Diensvolgens ontmoet men, in dit Leevensverhaal, een uitvoerig berigt wegens zijne afkomst, geboorte en eerste opvoeding; zijn langduurig verblijf op de Hoogeschoolen; zijne veelvuldige Reizen, en verscheiden gelegenheden tot zijne verheffing en vernedering; zijne Reize na Holland, en overgang aldaar tot den Joodschen Godsdienst; voorts zijn verblijf in verscheiden oorden van Duitschland; zijne huwelijken, karakter, Godsdienst, Geleerdheid en Schriften. Uit dit verhaal blijkt, dat hij bij zijne zucht voor de taalkennis in 't algemeen, inzonderheid die voor de Hebreeuwsche taal en de Rabbijnsche Geleerdheid voegde; in gevolge waarvan hij veel omgangs met de Jooden hadt. Zijn Vader, Leeraar van de Augsburgsche Confessie, onderwees hem in de Godgeleerdheid; doch diens ‘Dogmatiek behaagde hem minst van allen, en de toenmalige uitlegkunde, om de Drieëenheid uit zo veele plaatsen des Ouden Testaments te bewijzen, en alle gedeelten van Christus Lijden daarin voorzegd en afgebeeld te vinden, beviel hem gansch niet.’ Aan de Hoogeschool worstelde hij veelal met schaarsheid van penningen; terwijl tevens zijne eerzucht, om als zodanig bekend te staan, hem geene geringe kwelling veroorzaakte. Wanneer, op zekeren tijd, de Altdorfsche Hoogleeraar link, met 's jongelings behoefte begaan, hem door zijne dienstmaagd een afgelegd kleed

[p. 64]

zondt, was hij over deeze gift derwijze getroffen, dat hij niet slegts des Professors huis vermijdde, maar liever, dan het dienstmeisje op de straat te ontmoeten, uit schaamte door een vuur zoude loopen. Te Jena klom zijne behoeste zoo hoog, dat hij dikmaals met een stuk brood zijn middagmaal hieldt, en, egter, om geen waarom zijnen nood wilde bekend maaken. Hier nam hij ook bij wijlen deel aan de baldaadigheden der Studenten; 't welk hem eene verbanning van het Hoogeschool berokkende. Hij begaf zich na Halle, alwaar, volgens 's Mans eigen woorden, ‘hij zoo rijk kwam als een vogel, die van het eene bosch in het andere vliegt.’ Eene zwaare ziekte leidde hem tot een geregelder leeven en vlijtiger studeeren, 't welk, egter, van geen langen duur was. Zijne kennis aan den Kanzelier bezorgde hem eenige ruimte. Naa veelvuldige omzwervingen keerde brenk terug na Halle, daar hij meest met Jooden verkeerde, derzelver Synagoge bezogt, en met eene Dame van die Natie in eenen minnehandel wierdt ingewikkeld. In 't openbaar geene lessen mogende geeven, deedt hij zulks heimelijk; en toonde, zegt onze Schrijver, ‘niet slechts het character van een Jood, maar zelfs van het gros der Israëliten, die het om 't even is, door welke middelen zij aan de kost geraaken.’ Een bedrog, door hem gepleegd, hadt ten gevolge dat hij voor altijd van de Hallesche Universiteit wierdt gebannen. Nu namen brenk's reistogten door verscheiden gewesten eenen aanvang, die hem eindelijk in Holland bragten, en aldaar te Amsterdam, alwaar hij het Joodendom omhelsde. Reeds in de laatste jaaren zijns verblijfs te Halle, hoewel zich bij de Christenen houdende, ging hij voor een Jood door. In 1745 at hij, in de Joodsche Paaschdagen, ongezuurd brood. In 1746 beloofde hij aan zijne vrienden, zich te Amsterdam, bij de Portugeesche Jooden, te zullen laaten besnijden. Heimelijk hieldt hij den Sabbath, en vastte voor zijne Joodsche minnares, wanneer dezelve ziek was. Bij zijne komst in de gemelde stad, wierdt hij, op 25 October 1749, in eene vergadering van tien Joodsche mannen, door Rabbi jehuda low, besneeden, en ontving den naam van jochanan brenk, tot groote blijdschap der Natie, die hem van eenig geld en klederen voorzag, en een weekgeld van vier gulden voor een jaar toeleide.

[p. 65]

‘Wat hem (zegt onze Schrijver) tot dezen buitengewoonen en verbazenden stap, in een ouderdom als hij thans bereikte, (dien van 45 jaaren) gebragt hebbe, is moeilijk te zeggen. Veele redenen moeten hier te samen gelopen hebben, die hem eindlijk geheel overwonnen. Zijn vroeger omgang met de Joden; - de achting voor de Joodsche geleerdheid, in welke hij zo veel gedaan had en die volkomen naar zijnen smaak was; - de bijzondere eerbied voor de Mozaïsche instellingen en het geheele Oude Testament; - gebrek aan nooddrust, waarmede hij altoos kampte; - slechts zijn ondergang, na zo veele vergeefsche proeven, bij de Christenen te vinden; - eindlijk de hevige hartstogt, die hem aan eene geliefde Jodin hechtte, van welke hij bereids het jawoord bekwam, en bij wier Vader en Moeder hij reeds de toestemming tot het Huwelijk had gevraagd, die hij als onbesnedene niet verkrijgen konde; - alle deze oorzaken, te samen genomen, kunnen hem tot een der ongelukkigste besluiten vervoerd hebben.’

Anderhalf jaar vertoefde hij aldus te Amsterdam, vervoegde zich toen wederom bij de Christenen, vertrok eerlang wederom na Duitschland, onderging vervolgens, dikmaals door eigen onbedagtzaamheid, veele lotverwisselingen, en overleedt in den ouderdom van 86 jaaren. Viermaalen was hij getrouwd geweest, de laatste maal weinige maanden voor zijnen dood, met een meisje van twintig jaaren.

Brenk mogt een geleerd man heeten. Meest wel bepaalde zich zijne kunde tot de Joodsche Oudheden en Rabbijnsche Geleerdheid; doch dat hij ook in andere vakken niet onbedreven was, toont de lijst zijner schriften, agter deeze Leevensbeschrijving voorhanden, onder welke men ook Regtsgeleerde Verhandelingen aantrest, hebbende hij, in zijne jeugd, tegen den zin van zijnen Vader, op die weetenschap zich toegelegd.

Uit alles zamengenomen blijkt, dat men meer reden heeft, om het Christen- dan het Joodendom geluk te wenschen met 's Mans vreemden overgang, voor zoo verre, namelijk, zoodanige Bekeerlingen elken Godsdienst inderdaad weinig luisters kunnen bijzetten.