Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1806

Johan de Witt, Raadpensionaris van Holland. Door A. Loosjes, Pz. Te Haarlem, bij A. Loosjes, Pz. 1805. In gr. 8vo. 302 Bl.

Het Raadpensionarisschap, welk thans aan het hoofd staat van het bewind der geheele Bataassche Republiek, heeft veelvuldige aanleiding gegeven tot aandenken aan het bestuur van Holland onder een Staatsbeleid van dezen zelfden naam in Stadhouderlooze tijden. Dit aandenken heeft inzonderheid de bovengemelde lettervrucht voortgebragt bij den Heer loosjes, die reden vond, om zich van het genoegen zijner Landgenooten, voor een gedeelte ten minste, over de dramatische behandeling van Vaderlandsche onderwerpen verzekerd te houden. Alles, wat een boek behagelijk kan maken voor het oog, is aan dit werk te kosten gelegd. Behalve de titelplaat, in eene buste van johan de witt bestaande, pronkt dit werk met de afbeeldingen van zijne Echtgenoote en van zijne Dochter anna, met een uitmuntend vignet naar de vermaarde schilderij van asselijn, stellende eene zwaan voor, haar nest, met twee eieren daar in, tegen eenen waterhond beschermende, met eene afbeelding van den gouden kop, aan cornelis de witt na de Chattamsche onderneming vereerd, benevens eene echte en uitvoerige voorstelling van het emailleersel van dien beker, en met nog twee kunstplaten, de eene johan de witt afbeeldende, daar hij zelf de gronden voor Texel peilt, de andere, daar zijne Dochter anna en zijn Zwager van zwijndregt hem vruchteloos willen terug houden, van zich naar zijnen Broeder in de gevangenis te begeven. In achttien afdeelingen komen even zoo vele belangrijke ge-

[p. 35]

vallen voor uit het bedrijf diens Staatsmans. De dood van willem II; - de Staatsbezending naar Zeeland met johan de witt aan het hoofd, om de Staten van dat gewest te wederhouden van voorbarige stappen ter bevordering van willem III; - de verheffing van johan de witt tot Raadpensionaris; - zijn beleid bij de acte van uitsluiting des Stadhouders; - zijne echtverbintenis met wendela bicker; - het vertrek van karel II naar Engeland; - staatkundig beleid van johan de witt bij de uitrusting van twaalf oorlogschepen; - 's Lands vloot, door hemzelven uitgelootst; - zijne terugkomst na mislukten zeetogt; - het bedrijf van zijnen Broeder te Chattam; - johan's beleid bij de afscheiding van het Kaptein-Generaalschap en Stadhouderschap; - zijne onderhandeling met william temple over de triple alliantie; - de vredebreuk met Engeland; - moorddadige doch mislukte aanval op het leven van den Raadpensionaris; - woelingen tot herstel van het Stadhouderschap; - johan de witt, zijn ambt nederleggende; - cornelis de witt ter pijnbank; - de moord der beide Broeders: dit zijn de onderwerpen der tafereelen, in wier behandeling overal die levendigheid, vinding en eigenaardigheid bekoren, die aan des Schrijvers, of liever aan des Dichters, pen zoo bijzonder eigen zijn. Overal wordt men op de bedoelde tooneelen ingeleid; overal neemt men het grootste aandeel aan de gesprekken, die 'er voorvallen, en wordt men dermate opgetogen, van den grooten Staatsman over zijn eigen kunstbeleid en inzigten openhartig te hooren spreken, dat men schier vergeet, verdichte gesprekken te lezen. Alle deze gesprekken hebben echter waarachtige gevallen ten grondslag, en voegen alzins aan de welbekende karakters der voornaamste personen, die het woord voeren. De wrok van den ouden jakob de witt over zijne Staatsgevangenis onder willem II; de ingeboezemde afkeer zijner beide Zoons van het Stadhouderschap; de onverzettelijkheid van den Raadpensionaris bij zijne eensgenomene besluiten, en zijne hoogheid van geest bij verandering van zaken, maar ook de arbeidzaamheid, vaderlandsliefde, onbaatzuchtigheid, heldenmoed en zelfsopossering van dezen zeldzamen Staatsman, stralen bij alle gelegenheden krachtig door. Terwijl Recensent dus de bearbeiding van dit werk prijst, en hetzelve als eene zeer onderhoudende, belangrijke en nutte

[p. 36]

lezing aanbeveelt aan elk, die zich op eene verlustigende letteroefening toelegt, of met dezelve gaarne eene meer ingespannene lezing der geschiedenissen zelve afwisselt, wil hij echter niet verbergen, dat hem de keuze des onderwerps minder geschikt voor deze dagen voorkomt, dan zij voorgekomen is aan den Schrijver. Ondanks de uiterste gematigdheid van deszelfs pen, verlevendigt dit onderwerp toch de oude geschillen, die onzen Staat zoo nabij hebben gebragt aan den ondergang, dat deszelfs behoud in het naauwste verband staat met de edelmoedigste vergetelheid van al het voorledene en de gelukkigste zamenwerking tot herstel voor het toekomende. Ook sluit de algemeenheid der gedane aanprijzing geenszins eene erkende onberispelijkheid in van dit stuk in alle deszelfs deelen: want hier wordt Recensent door zijne onpartijdigheid gedrongen, om het gesprek der XVIIde afdeeling, waar grootvader de witt aan zijnen zoon johan en aan den zoon van cornelis een verhaal doet van de foltering des laatstgenoemden ter pleije, als zeer onnaturelijk af te keuren. Eenen tagtigjarigen vader alle de pijnigingen van zijnen onschuldigen zoon zeer uitvoerig te hooren verhalen, zonder hem door smart te zien verstikken, en den eigen zoon des wreed en onregtvaardig gefolterden vaders, na het aanhooren van zulk een verhaal, terstond in staat te zien tot bedaarde bedenkingen over de oorzaken van den haat tegen zijnen vader en over de rampen der partijschap voor den Staat: dit is, in die gansche afdeeling, zoo stuitend voor des Recensents gevoel, als het voor zijn oordeel is, william temple elders aan te hooren merken: ‘ik acht het altijd zeer moeijelijk, om de dingen uit hun middenpunt te rukken, maar, ô het is zeer gemakkelijk dezelve 'er weder in te brengen.’ (op bl. 211.) - De Heer loosjes verschoont zich ook, niet te hebben gesproken van johan de witt als Financier, schoon hij zelf dat gezigtpunt, met zeer veel regt, allerbelangrijkst in deszelfs karakter als Staatsman noemt. Hij zag, zegt hij, geene kans, om hem in dat vak regt te laten wedervaren. Maar alzoo ontbreekt 'er dan, naar eigene erkentenis, eene allerbelangrijkste zijde aan het karakter, 't welk hij geschetst heeft: en waarom dan niet liever zich geheel onthouden van een voorwerp, het welk men zelf te groot voor eigene krachten oordeelt? of waarom ten

[p. 37]

minste, door eene bloote opgave der maatregelen door johan de witt als Financier genomen, anderen dan niet in staat gesteld, om, van deze zijde, dien Staatsman te waarderen? Een klein zakboekje behelsde den ganschen staat van Holland; één opslag van het oog daarin was genoeg, zegt burnet, om hem de sommen te doen berekenen, die het Gemeenebest kon opbrengen: hoe ligt kon 's Schrijvers vinding den Raadpensionaris in dit boekje hebben laten inzien en daaruit eenige middelen berekenen, ter gelegenheid, bij voorbeeld, als meerman hem het nachtbezoek gaf in de XIIIde afdeeling! - Of schroomde de Heer loosjes te gewagen van zijne vermindering der renten op Hollandsche Schuldbrieven? In dit punt mogt 's mans karakter hebben geleden: het werk is toch geene lofrede? De Staatkunde van den Raadpensionaris was ook, buiten dit punt, geen voorbeeld van onbepaalde aanprijzing, zoo dikwijls zij door verrassing en overrompeling (bl. 113, 191.) besluiten wist te doen nemen; hetwelk de onpartijdigheid altijd eene overweldiging der vrije raadpleging moet noemen.