Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1803

Leevensberigt van wylen den natuur- en plantkundige Joseph Gaertner.
Volgens Deleuze.

(Vervolg en Slot van bl. 638.)

Onder de Geschriften, door gaertner nagelaaten, is 'er een, welks uitgave allernuttigst zou weezen. Het is een Veeltaalig Woordenboek der Naamen van Planten, 't welk hy opstelde geduurende zyn verblyf te Petersburg. Niemand kon volkomener dan hy

[p. 678]

de noodzaaklykheid van een zodanig Werk ontwaaren; dewyl hy menigmaal moest klaagen, dat de Vrugten hem werden toegeschikt onder vreemde Naamen, zonder eenig onderrigt van den Stelzelnaam, waartoe zy moesten t'huis gebragt worden. Zodanig een Werk vorderde de kennis van verscheidenerlei taalen; en het was uit kragte van gaertner's opvoeding in zyne jeugd, zo wel als van wegen de moeite, welke hy zich alzins gaf, om de taalkunde te beoefenen, en by de oude taalen het Engelsch, Fransch, Italiaansch en Russisch te voegen, dat hy in staat was tot het volvoeren van dit Werk.

's Mans andere Schriften bestaan voornaamlyk in Verhandelingen, bevattende de beschryving van een groot aantal Zoophyten en Molluscae, en de ontleeding van verscheide Visschen.

Reeds is opgemerkt, dat gaertner eene nieuwe loopbaan in de Plantkunde opende; en tot onderrigt der zodanigen, die niet van naby met die Weetenschap bekend zyn, kan het geenzins ongepast gerekend worden, hier eene korte schets te geeven van het voorwerp zyner werkzaamheden.

De Plantkunde door de Ouden niet naar eenig Stelzel behandeld zynde, is het menigmaal onmogelyk te verzekeren, van welke Planten zy gewag gemaakt en de kragten aangeweezen hebben. Wanneer men de noodzaaklykheid, om de voorwerpen des Plantenryks te rangschikken, eerst opmerkte, tragtte ieder eene Rangschikking te maaken naar zyn eigen begrip; doch, daar men het aanbelang van onderscheidende kenmerken toen niet ten vollen begreep, booden deeze schikkingen weinig bystands in het bepaalen der Soorten, en gaven geene beginzels om de Geslachten te bepaalen.

Caesalpinus was de eerste, die, in den Jaare 1583, de deelen der Vrugtmaaking onderzogt. Hy bewees, dat de Vrugt, het einde van de oude en het begin zynde van de nieuwe Plant, ook het minst veranderlyk deel derzelve was, en teffens dat gedeelte, waaruit men het weezenlyk character kon opmaaken. Nog een stap verder gaande, ontleedde hy dit beslissend gedeelte der Plantgewassen, en kenmerkte de zodanigen, die één en twee cotyledons hadden, onder den naam van één en twee kamerige zaaden; nam de ligging van het

[p. 679]

zaadbeginzel, met betrekking tot de bloem, de cellen, en de deelen der vrugt, waar; alsmede de gedaante en ligging van het vrugtbeginzel in het zaad. Dit alles stelde hem in staat, om, op eene genoegzaam naauwkeurige wyze, de zevenhonderd-en-tachtig Planten, door hem beschreeven, te rangschikken.

Het is, in de daad, te verwonderen, dat men, geduurende eenen zo langen tyd, geene in orde schikking aan de waarneemingen diens Plantkundigen gegeeven, en dezelve tot geen grooter aantal Planten uitgebreid hebbe. Grew en malpighi, die beiden zo veelvuldige naspeuringen deeden in de ontleeding der Planten, voegden zeer weinig toe aan 't geen door caesalpinus, ten aanziene van dit onderwerp, ontdekt was.

Tournefort bouwde zyne leerwyze op de Vrugt en de Bloem, egter de voorkeuze aan de laatste geevende, als het meest in 't oog loopende en gemaklykst te beschryven.

Linnaeus schynt niet genoegzaam op de Vrugt gelet te hebben; en, hoe vernuftig het Stelzel diens Mans ook moge uitgedagt weezen, wykt het in veele opzigten te zeer af van de natuurlyke orde.

Jussieu, in tegendeel, verzuimde nimmer de Vrugt te onderzoeken; hy was egter zo naauwkeurig niet, als men wel zou hebben mogen wenschen, in het ontvouwen van het Zaad.

Reizigers, wier toeleg is om Planten te verzamelen, verwaarloozen de Vrugten, en zyn menigmaal onkundig, tot welke Planten de zodanige behooren, welke zy bezitten. Rumphius en kaempher waren bykans de éénige Plantkundigen, die, in hunne uitgegeevene Werken, Beschryvingen en naauwkeurige Afbeeldingen gegeeven hebben van de Vrugten; en de Plaaten in het grootste gedeelte der Plantkundige Werken vertoonen ze nimmer in den staat der rypheid.

Zodanig was de staat der Plantkunde, toen gaertner zyn Werk onder handen nam. In eene Inleiding tot de studie van de deelen der Vrugtmaaking, welke de helft van het eerste Deel beslaat, en waarover hy eenig nieuw licht verspreid heeft in de Voorrede tot het tweede Deel, worden de onderscheide wyzen van de wedervoortbrenging der Planten onderzogt, zo wel als het onderscheid van stekken, afzetzels, knoppen enz. met

[p. 680]

de zaaden: hy onderscheidt naauwkeurig de Plantsoor ten, die waare zaaden hebben, van de zodanige, die, gelyk de Fungi, Algae, Conferve &c., vermenigvuldigd worden door uitspruitzels, en, als 't ware, door eene soort van ontwikkeling. - De Organen, behoorende tot den voortgang der Vrugtmaaking, worden vervolgens in overweeging genomen: hy beschryft alle de omstandigheden, welke dit verschynzel vergezellen; de veranderingen, welke plaats grypen in het vrugtbeginzel, als het leevendig gemaakt is door het zaad: hy onderscheidt vervolgens de onderscheide soorten van vrugten, derzelver bekleedzels, zaadplaatzen en zaaden; en gaat vervolgens over tot die breedere ontleeding der zaaden, waarvan men voorheen weinig wist. Hy wyst aan, de gedaante, de ligging en den aart deezer onderscheidene deelen; de kenmerken, die dezelve kunnen opleveren, en het aanbelang deezer kenmerken. Met één woord, hy maakte eene methodische rangschikking der Planten op uit de Vrugt, welke hy ten oogmerk hadt, dat alleen zou gebruikt worden in eene enkele Carpologie of Vrugtkennis, niet in een algemeen Stelzel der Plantkunde, en die, niettegenstaande eenige weinige uitzonderingen, genoegzaam de natuurlyke orde bewaart.

Gaertner verdeelt de Planten in Acotyledons, Monocotyledons, Dicotyledons en Polycotyledons; hy erkent egter, dat de laatstgemelde afdeeling niet natuurlyk is, en alleen kan gebruikt worden in de rangschikking der Vrugten. 'Er zyn 'er, die oordeelen, dat hy deeze laatste afdeeling wel geheel mogt agterwege gelaaten hebben, en dat hy in de rangschikking wel eens mistastte; 't geen ten nieuwen bewyze strekt, dat, indien algemeene Theorien alleen het uitwerkzel of de vrugt kunnen weezen van herhaalde waarneeming, dezelve, eens gegrond zynde op eenen hegten grondslag, op haare beurt een volgend waarneemer verlichten en bestuuren.

Gaertner zelve, het oog op de Plantkunde in 't algemeen slaande, wyst aan, wat hem reeds wel en ten vollen bekend voorkwam, en wat voor volgende Plantkundigen nog te doen staat. Hy beweert, dat het onmogelyk is, de Natuurlyke Methode te doen zamenstemmen met een Stelzel, op een enkel deel gegrondvest. Van begrip zynde, dat de Planten geen opeenvolgende reeks vormen, merkt hy op, dat derzelver

[p. 681]

schikking in onderscheidene groepen voor onzen geest oproept het denkbeeld van eene Landkaart, waarop wy landen beschouwen van ongelyke uitgebreidheid, bepaald door verscheide andere; terwyl eenige eilanden zich van het overige der wereld afgescheiden vinden, door zeeën van meerdere en mindere uitgestrektheid. - Hy wyst de voorzorgen aan, welke men in acht te neemen hebbe, om derzelver onderscheidene deelen waar te neemen; 't welk eenigzins bezwaarlyk valt, by zaaden van de kleinste soort.

Het Eerste Deel van gaertners Werk is de uitslag der waarneemingen, door hem zyn geheele leeven lang gedaan, en verdient hetzelve te over de yverige beoefening van allen, die zich met de Plantkunde bezig houden. Het is egter minder bekend dan het Tweede, voornaamlyk geschikt zynde voor de zodanigen, die reeds eene vry groote vordering in deeze Weetenschap gemaakt hebben. - Het Tweede Deel bevat duizend en vyftig Geslachten: van dit getal, 't welk de helft der voorheen beschreevene te boven gaat, waren 'er vyftig geheel onbekend. Omtrent een gelyk getal wordt 'er gevormd door de onderscheiding der Soorten; welke, zyns oordeels, te veel verschillen, om vereenigd te blyven. De characters worden ontleend van alle de deelen der Vrugtmaaking; de Vrugten worden ontleed en met naauwkeurigheid beschreeven; de Afbeeldingen zyn met alle zorgvuldigheid uitgevoerd, dikwyls verscheide Soorten van het zelfde Geslacht vertoonende; zy vertoonen egter alleen de Vrugt, uitgenomen in eenige nieuwe Geslachten. De grootste hervorming grypt plaats in de Palmboomen, en eenige andere, waarvan men de Geslachten alleen op een vasten grond kan bepaalen, door de Vrugt in aanmerking te neemen.

Het Tweede Deel overtreft het Eerste, door de diepzinnigheid der uitzigten en de naauwkeurigheid der aannaderingen. - Dan, schoon de aandagt van gaertner, naa zyne wederkomst in zyn Vaderland, voornaamlyk blykt gevestigd geweest te zyn op de ontleeding der Vrugten, was hy egter verre van de andere deelen der Vrugtmaaking te verwaarloozen. In verscheide Geslachten beschryft hy de Bloem, volgens zyne eigene waarneeming, en verzuimt zelden, het

[p. 682]

Zaadbeginzel met de rype Vrugt te vergelyken. Zelfs zyn wy, ten aanziene van dat onderwerp, aan deezen beroemden Natuurkundige verscheide belangryke hervormingen verschuldigd, niet alleen ten opzigte van uitlandsche, maar ook van inlandsche Planten, die elk Europeaansch Plantkundige bekend zyn.