Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1803

[p. 584]

Verslag van de onlangs gedaane graadmeeting in Lapland, door eenige Zweedsche geleerden.

(Uit een Brief van Stokholm, den 17 Mai 1803.)

De Ridder en Cancelary-Raad melanderhjelm heeft, in de Zitting van de Koningl. Acad. der Wetenschappen te Stokholm, den 13 April, een Verslag van de Onderneeming voorgeleezen, die door zyne Koningl. Majesteit, uit liefde tot de Wetenschappen, in het begin des Jaars 1801 aan de Academie was opgedraagen, om het Voorstel, over de gedaante van den Aardkloot, op eene beslissende wyze op te lossen, wegens het gewigt daarvan voor de Sterre- en Aardrykskunde. De Koning voegde hier een som van 5000 Ryksdaalders by, en benoemde twee Medeleden van de Academie, de Heeren öfverbom en svanberg, om deeze Onderneeming te bestieren; welken ook, zonder verzuim, naar de landen, onder den Poolcirkel gelegen, vertrokken, om alles, wat tot hunne Waarneemingen nodig ware, voor te bereiden; by voorbeeld, de Observatoriums voor de beide grensplaatzen gereed te maken; signaalen voor de geschiktste plaatzen, in een omtrek van 22 Zweedsche Mylen, op te richten; om een zoo voordeelige reeks van Driehoeken, als de plaatzelyke omstandigheden gedoogden, op te richten, enz. Naa alle deeze voorbereidingen keerden zy weder naar Stokholm terug, ten einde om aldaar een Herhaalings-cirkel van borda te ontvangen, welke te Parys, onder het opzicht van delambre, door den bekwaamen lenoir was vervaardigd. Hierby kwam nog een dubbelde Metre, en een Peruaansche Toise van Yzer, welk door het Fransche Nationaale Instituut aan de Koningl. Acad. ten geschenke was gezonden. Doch dit alles kwam eerst in het begin van December te Stokholm aan, waarop öfverbom en svanberg zich aanstonds reisvaardig maakten. De Academie, intusschen, wel vooruitziende, dat twee enkele Persoonen niet in staat zouden zyn, om alle de in het kleine loopende verrichtingen van een zoo ten uitersten naauwkeurigen

[p. 585]

arbeid waar te neemen, voegde 'er nog de Heeren holmquist van Upsal en palander van Abo by, om met de twee eerste Heeren gemeenschappelyk te werken. Deezen reisden te samen in het begin van 1802 van Stokholm af, en sloegen aanstonds by derzelver aankomst te Tornea de yzeren merkpaalen, tot bepaaling van de Standlinie, in den grond, beginnende teffens terstond met de meeting zelf. Hiertoe wierd naauwkeurig dezelfde streek aan de Rivier van Tornea genomen, die in 1736 desgelyks tot een bazis gediend had. Men bragt met dit werk 8 weeken door, van het midden van February tot aan het midden van April; staande in dien tyd de honderd-deelige Thermometer meestentyds op 25 tot 26, zelfs tot 30 Graaden beneden het Vorstpunt. Nu was het noodig, om alle de, tot de ontworpene reeks van Driehoeken behoorende, hoeken op het naauwkeurigste te meeten; een arbeid, welke tot den Zomer, die aldaar maar van een korten duur is, moest verschooven worden.

Het aantal Hoeken bedroeg omtrend 80; en ieder van dezelve moest by herhaaling en ten minsten 30 maalen gemeeten worden, om de fouten in de Graadverdeeling, waarvan geen Werktuig hoegenaamd geheel bevryd is, zoo onbeduidend als mogelyk is te maken. Dit is niet alleen geschied, maar veele Hoeken zyn zelfs met een 60-, en zomwylen 80-maalige vermenigvuldiging gemeeten; zynde men met het einde van Augustus zoo ver gevorderd, dat de Waarneemingen op de Poolster, waardoor de grootte van de gemeetene boog des Meridiaans in Graaden en Minuuten bepaald wierd, geschiedden. Het uiterste zuidelyke punt was te Mallörn, een klein Eiland in den Archipel van Tornea, alwaar men in het begin van September aankwam, en de Waarneemingen, over de breedte van deeze plaats, tot aan het einde van October voortzettede. De afstand van de Poolster tot het Toppunt wierd over de 400 maalen waargenomen; en schoon het ongunstig weder niet toeliet, om voor de hand meer dan 54 te berekenen, geloofde men echter den Sterrekundigen een groot vergenoegen te verschaffen, wanneer men aan dezelven een schets van de overeenstemming der uitkomsten voorleide, welke nu en dan uit de Waarneemingen wierden opgemaakt. Dus kwam de breedte van Mallörn uit een 6voudige herhaaling = 65^o 31′ en 33″, 67; van 12, = 32″, 03;

[p. 586]

van 18, = 32″, 60; van 24, = 32″, 61; van 30 = 33″, 50, en van 54 = 32″, 14. De afwykingen, welke by deeze opgaaven voorkomen, worden met de menigte der herhaalingen altoos kleinder; en de waarheid is hier gelyk een Asymptote, in welker nabyheid zich de gebrekkige uitkomsten bevinden, en slechts door zeer geringe verschillen van dezelve afzonderen. Wanneer men eindelyk alle de nodige bouwstoffen tot de bepaaling der breedte van Mallörn byeen heeft, zal men zonder uitstel tot de overeenkomende Waarneemingen van het ander grenspunt naar het Noorden overgaan, het welk op Pathavara is, een Gebergte, een halve Myl van de Hamerwerken van Kengis, en byna 17 Mylen Noordwaards van Tornea verwyderd. Men heeft ook hier de afstand van de Poolster tot het Toppunt 170voudig herhaald. De breedte van Pathavara, welke uit 18voudige herhaaling is berekend, is 67^o 8′ en 51″, 71; die van 36, = 50″, 93; die van 54, = 51″, 39, en die van 72, = 51″, 53. Om, by de volstrekte bepaaling der breedte des eersten en laatsten standpunts, niet van de onzekerheid af te hangen, welke de afwyking van de Poolster kon veroorzaaken, heeft men ook den afstand van het Toppunt by deszelfs benedensten doorgang door den Meridiaan 88voudig herhaald. Eindelyk heeft men ook deszelfs Azimuth door vermenigvuldiging met Pollux, en door een punt op de linie der Driehoeken, bepaald; zoo dat men de breedte van Mallörn zelfs door vermenigvuldiging aan de Zon, naar eene overeenkomende bedoeling, verbeterd heeft. Dit alles verricht zynde, hield men de Onderneeming voor geëindigd, en het Gezelschap keerde terug en scheidde. Ofverbom en svanberg hebben, om zoo ras mogelyk de nieuwsgierigheid der Sterrekundigen, welke in deeze meeting belang stelden, te bevreedigen, aanstonds naa derzelver aankomst te Stokholm, een voorlopige calculatie ondernomen, naar welke op de breedte van 66^o 20′ 11″, 83 de lengte van een Graad des Meridiaans 57209 Toisen, of 196 Toisen minder dan de meeting van maupertuis, gegeeven heeft. Wanneer men dit met de meeting van bouguer onder den Equator vergelykt, dan verkrygt men 1/313 voor de afplatting van de Aarde onder den Pool; en dus juist zoo veel, als de grootste Wiskonstenaars in de verlopene Eeuw gerekend en gesteld hebben. Ondertusschen beschouwen ofver-

[p. 587]

bom en svanberg het bovengemeld Voorstel nog geheel niet als volkomen opgelost, vermits in hunne provisioneele berekeningen nog verbeteringen zyn te rug gebleeven, welke misschien nog 20 Toisen beloopen konden; het welk des te eerder mogelyk is, daar 1 Secunde afwyking eene verandering van 16 Toisen veroorzaakt. Alles, wat zy thans gelooven te kunnen verzekeren, is, dat de Afplatting, ten hoogsten genomen, niet boven het 1/300 deel kan bedragen.