Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1803

Handboek voor de Jongelingschap, of Lessen voor het Maatschaplyk Leven. Te Amsterdam, by H. Gartman. In 8vo. 102 bl.

Men heeft reeds enen goeden voorraad van Kinderboekjes, en ook voor den Gemenen Man komt 'er menig nuttig Geschrift uit; dan, naar het oordeel van dezen ons onbekenden Schryver, is 'er te weinig nog geschreven voor den Jongeling, die de lagere Scholen verlaat, en zich nu naar de Academie begeeft, of wel zich schikt tot enigen bepaalden levenstand. Wy willen hier echter aan gellert berinneren; om dezen énen maar te noemen, en hopen, dat zyne Zedekundige Lessen onder anderen om geen ander Geschrift hoegenaamd zullen worden achteruit gezet, vooral by den Jongeling, die de Hogeschool gaat bezoeken, waar dezelve nog altyd toch zeer veel goeds hebben uitgewerkt, en nog wel verder zullen uitwerken. Wy mispryzen echter geenzins de lofwaardige poging van dezen Schryver, die in dit vak arbeiden wil, en ons nog meer soortgelyke Werkjes, als het tegenwoordige, belooft. In dit Geschrift nu schynt de Schryver zowel de Jongelingen bedoeld te hebben, die zich tot enig handwerk of ander beroep, als die zich tot den stand van geleerden schikken; voor de laatstgenoemden is dit Werkje toch wel het meest nog ingericht; misschien had de Schryver hier meer op beiden het oog kunnen houden; echter zal de leiding der zodanigen altyd wel dienen te verschillen, en het daarom voor 't vervolg misschien het best zyn, voor ieder afzonderlyk te werken.

Dit kleine Boekje bevat twee Stukjes, beiden gevolgd naar het Hoogduitsch van h.m.f. ebeling: Regeln fur Leute von gesitteten Stande bey ihrem Eintritt in die Welt; en: Versuch einer Logick fur den gesunden Verstand; waar by de Schryver het zyne heeft gevoegd. Hoezeer ons alle langwyligheid tegenstaat, zouden wy evenwel het eerste wat uitvoeriger wenschen: men kon hier toch roerend op het nog onbedorven hart van den Jongeling werken, door de herinnering aan de ouderlyke verwachtingen, het ouderlyk huis en familiebetrekkingen, en door het invoegen van enige treffende voorbeelden zou het Werkje veel nog winnen. Het bevat de volgende lessen: Wees voorzichtig in het kiezen van uw

[p. 662]

gezelschap, byzonder by uwe eerste keuze; maar hoe de Jongeling dit doen zal, wordt ons niet volledig genoeg ontwikkeld: Verkies daar toe altyd persoonen, die hoogachting waardig zyn, en dewelke in den kring, waarin zy leven, hooggeacht worden; en: Heb, om door dezulken te worden aangenomen, achting voor u zelven. Wees zorgvuldig in de keuze, voorzichtig omtrend den maat uwer vermaaken; hier wordt over het spel veel goeds gezegd; doch wy hadden 'er gaarne wenken by gehad voor dien Jongeling, die het niet altyd ontwyken kan, en het dus kennen moet, zal hy niet altyd verliezen. Ook verdiende het lezen van Romans en het bywoonen van den Schouwburg ene meer gebyzonderde behandeling, naar de byzondere bestemming en betrekking van den Jongeling; en over het lezen van goede Boeken, het beoefenen der Natuur, de Teken- en Dicht-konst, verlangden wy vooral wat meer. Wees werkzaam boven alles voor en in dat vak, waartoe gy bestemd zyt, geeft vele goede aanwyzing; ook kunnen de regels: Vlied den spotter en verachter van den Godsdienst; - Verwyder u niet van de gemeenschaplyke Godsdienstoefening; en: Heb achting voor waare vroomen, maar vlied de schynheiligen, niet te diep in het hart worden ingeprent; dan hier zouden wy de gelegenheid waargenomen hebben om het noodzaaklyke van gegronde godsdienstige kennis te doen gevoelen, en den Jongeling bekend te maken met deze en gene godsdienstige geschriften, voor de behoeften van onzen tyd vooral berekend, waarvan althands enige aanwyzing niet moeilyk zyn kan, door welke aan vele Jongelingen, die de lagere Scholen verlaten, (by het veelal nog dor en smaakloos onderricht in deze allernodigste wetenschap) ene ware weldaad zou bewezen worden.

Het twede Stukje, of de Proeve van eene Logica, heeft zeer veel, dat dezelve aanpryst. Zy bevat eerst ene aanwyzing, hoe men het moet aanleggen, om, door eigene ondervinding en waarneeming, duidlyker, juister en volmaakter kennis der dingen te verkrygen. Aandacht is de grote zaak; ken deze in hare waarde, - heb het voornemen om iedere gelegenheid tot uitbreiding van kennis waar te nemen, - schryf veel op, - herinner u uwe gedane waarnemingen, en doe naar uwe vorderingen onderzoek, - wacht u voor afleiding, - wissel inspanning en uitspanning af, - wacht u voor te vermoeijende uitspanning, - houd in alles orde, - dat uw lichaam de aandacht bevordere, - en, zoek omgang met dezulken, die uwe oplettendheid bevorderen. Voords: scherp en volmaak uwe zinnen, - wacht u voor hetgeen de zinnen te zeer aandoet, en houd de zintuigen zuiver, - oefen uwe zinnen, - zyt op uwe hoede tegen haar bedrog, - overyl u niet, - ruim ieder beletsel by

[p. 663]

de waarneming weg, - gebruik meer dan één zintuig. Zyt in uw oordeel voorzichtig, - maak u met de betekenis der woorden bekend, - scherp het oordeel, om vaardig alle omstandigheden en iedere eigenschap op te merken, - vergelyk en onderscheid, - wacht u voor vooroordelen, - wees in het waarnemen naauwkeurig, en in het doen van proeven op alles oplettend. Oefen en volmaak het geheugen, - geef het dikwils iets te bewaren, - wees oplettend op hetgeen gy onthouden wilt, en herhaal het dikwils, - stel het in verband met dikwils voorkomende dingen, - versta vooral eerst het geen gy onthouden wilt, - breng orde en zamenhang in uwe denkbeelden, - overlaad het geheugen niet met beuzelingen. Ten tweden bevat zy ene aanwyzing, hoe men duidlyke, geregelde en naauwkeurige kennis verkrygt door onderrichting van anderen. Men verwerpe het onmooglyke, - zoeke van de waarheid nader overtuigd te worden door ondervinding en oefening, en besluite door redenering uit gedane waarnemingen tot die, welke wy nog niet gedaan hebben. Voords onderzoeke men, of de getuige de waarheid weten kan, een bekwaam waarnemer is, en of hy de waarheid wil zeggen. By twyfelen, bekommere men zich niet veel, indien de kennis onnut of onmooglyk is; - men onderzoeke den aard en de omstandigheid der zaak, waaraan men twyfelt, - vergelyke eigenschappen en omstandigheden; - indien zekerheid onmooglyk is, kieze men, van twee onzekere, hetgeen voor ons geluk en rust het beste is; - men blyve voor waar houden, 't geen men op goede gronden aannam, tot dat ons een allergewigtigst voorval tot een nieuw onderzoek noopt; en hetgeen men met zekerheid niet beslissen kan, stelle men uit, en wachte ene betere gelegenheid tot onderzoek af. Om zich voor dwalingen te bewaren, of van dezelve terug te komen, zy men oplettend, niet overylend, en vergelyke de nieuwe kennis met hetgeen reeds zeker is; - men onderzoeke den aard zyner vorige mening, vergelyke zyne gronden met die van anderen daar tegen, en lette op de geloofwaardigheid, kunde en goeden wil van de getuigen. Eindlyk, om een recht goed gebruik te maken van het onderricht van anderen, moet men de taal verstaan, - oplettend zyn op de orde van den spreker, - zich voorbereiden door ene gelyksoortige overdenking, en zich zo plaatsen, dat onze zinnen op den spreker en zyne woorden kunnen werken; en leest men, zo moet men zich zo veel mooglyk verplaatsen in de omstandigheden van den Schryver.

Een aantal lessen, en die allen goed en nuttig zyn: hetgeen wy by dezelve vooral nog verlangen, is ene aanwyzing, niet alleen wat, maar hoe men het moet doen; waarvan nu en dan

[p. 664]

wel eens iets, maar niet overal het vereischte voorkomt. Voor ene goede ontwikkeling van alle deze regelen is het bestek van dit Werkje ook veel te kort: het aanwenden van de regels der Logica zal dan eerst goed gaan, als men reeds van een aantal zaken kennis, en alzo voorraad van denkbeelden heeft. Schryft men ene Logica, waarmede Jongelingen, die de lagere Scholen verlaten, nu beginnen moeten, dan mag men waarlyk gene kundigheden vooronderstellen, maar moet die aanbrengen: iedere regel behoorde daarom door voorbeelden opgehelderd en gemaklyk gemaakt te worden; waarom wy vrezen, dat dit Stukje, by hen, voor wien het eigentlyk geschikt is, zonder enen Leeraar en Onderwyzer althands, weinig vrucht zal doen.