Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1803

Nieuwe Scheikundige Bibliotheek. 10de Stuk. Amsterdam, by W. Holtrop. In gr. 8vo. 70 bl.

In dit Stukje der Scheikundige Bibliotheek komen voor, Uittrekzels uit en Beoordeelingen van het Natuurkundig Handboek van den Hoogleeraar speijert van der eyk en de Aanmerkingen van van mons op eenige Proeven van wiegleb; stukken, beide in het Latyn in 't licht gegeeven: gelyk ook een Uittrekzel uit het Journal der Pharmacie van trommsdorf. Hierop volgt eene Verhandeling over het onderscheid tusschen Waarneeming en Proefneeming, door a. paats van troostwyk, voorgeleezen in 't Genootschap Concordia et Libertate te Amsterdam. Waarna de Schryvers mededeelen eene uitvoerige Aanmerking op de korte Beschryving van de waare reden der telkens in de Natuur plaatshebbende Mildwording van bytende Loogzouten; medegedeeld door d. cranen, Artzenymenger te Amsterdam. Vervolgens vindt men het Bericht van de Heeren luiscius enz. aan hunne Konstgenooten, betreffende het Plan van hun Geneeskundig Tydschrift, waarvan reeds eenige Stukken met lof het licht zien. Wordende het geheele Stukje beslooten met eene schets

[p. 249]

van het systematisch gedeelte der Scheikunde, volgens lavoisier en göttling.

Met byzonder genoegen lazen wy de genoemde Verhandeling van paats van troostwyk, over het onderscheid tusschen Proefneeming en Waarneeming, niet alleen omdat het gewigtig verschil dier beide voornaamste bronnen onzer kundigheden zeer duidelyk en voldoende is ontwikkeld, maar vooral omdat zulks is geschied door de verzameling en vergelyking van een groot aantal der gewigtigste en belangrykste ontdekkingen in de Natuurkunde; 't welk dit Stukje ongemeen belangryk maakt. Tot eene proeve zullen wy iets overneemen over de wyze, op welke Waarneeming en Proefneeming elkander dikwyls de behulpzaame hand bieden tot het ontdekken der waarheid.

‘De proefneeming dient niet alleen de waarneeming in verscheidene gevallen tot raadpleeging, maar is ook zomwylen niet weinig nuttig, om aan de waarneeming gewigt en gezag by te zetten. - Het zou van weinig betekenis geweest zyn, dat wy geweeten hadden, dat lak of barnsteen, door wryving, de eigenschap bekwam, van ligte lichaampjes aan te trekken. Deeze waarneeming, die zo veele eeuwen vergeeten gebleeven is, zou misschien nog even ongeacht zyn; zo niet de proefneeming zich in vervolg van tyd had aangespoord gevonden, om deeze eigenschap ook by andere lichaamen na te gaan; zo deeze daar door niet gekomen was tot de vinding, dat verscheide der gewreevene lichaamen in het duister eenig licht van zich gaven, en zo trapswyze was voortgegaan tot die wetenschap, welke men Electriciteit genoemd heeft. Nog eens: het zou eene geringe waarneeming geweest zyn, dat eene kurk, waarmede een glazen buis geslooten was, door de wryving van de glazen buis, ook, even als deze, ligte lichaampjes aantrok, en in het donker lichtte; zo niet de ondervinding beproefd had, of zulks ook niet van andere lichaamen, die zich in aanraaking, of in de nabyheid van de gewreeven wordende glazen buis bevinden, zou plaats hebben. - Zonder deeze proefneemingen zouden wy misschien nog heden van onze tegenwoordige Electrizeerwerktuigen verstooken, en althans nimmer gekomen zyn tot de belangryke kennis der zogenaamde geleidende en niet geleidende

[p. 250]

lichaamen, waarvan onze beveiliging voor den blikzem zo zeer afhangt.

Even gelyk de waarneeming de proefneeming veelmaalen tot onderzoek aanspoort, en haar daar toe de onderwerpen aan de hand geeft, zo kan ook de proefneeming, op haar beurt, de waarneeming wel eens zekere zaaken doen opmerken en ter haarer beoeffening aanwyzen, welke zy anders achteloos zou hebben voorby gezien. - Van het begin der wereld af, had men de kinderen zien zuigen: geduurende 6000 jaaren en meerder had men in deeze zaak de drukking der lucht kunnen opmerken: bovendien zo zou de werking der pompen en de opklimming des waters, door de opheffing van den zuiger, omtrent deeze drukking der lucht, aan de waarneeming de oogen hebben moeten openen: en ondertusschen zouden deezen misschien nog heden geslooten, en wy verstooken geweest zyn, de reden deezer beide zaaken te weeten; zo niet een boricelli was opgestaan, wiens vinding van de Barometer ons aan deeze zwaarte en drukking der lucht heeft doen kennis krygen; zo wy daar door niet geleerd hadden, dat eenvoudig, door deeze drukking der lucht, welke op de moederlyke borst sterker, dan by de tepel is, uit hoofde van het luchtledige, dat by het zuigen gemaakt wordt, de melk als het ware uit de borst in den mond des zuiglings geperst wordt - als ook, dat even door deeze drukking der lucht, welke wegens het luchtledige, dat door de opheffing des zuigers gemaakt is, by de pompbuis geene tegendrukking ondervindt, het water uit de vergaarbak in de pompbuis wordt opgedreeven.

Op gelyke wyze, als de proefneeming, in verscheiden gevallen, de hulp en toejuiching der waarneeming noodig heeft, zo strekt zy wederkeerig wel eens tot een toorts voor de waarneeming, en is in staat aan eenige zaaken een licht by te zetten, het welk deeze nimmer van de waarneeming op zich zelven zou ontvangen hebben.

De waarneeming mogte het eerste de zeldzaame gewaarwording by de aanraaking van de Beef-rog hebben opgemerkt - een boricelli mogt dit verschynzel met alle naauwkeurigheid beschreeven hebben - de schrandere reaumur mogt naderhand heb-

[p. 251]

ben waargenomen, dat de Beef-rog, die tot de platvisschen behoort, even voor dat hy de trilling, by de aanraaking, doet gevoelen, eene meer platte gedaante aanneemt, en na dezelve zich meer bol verheft: wy zouden echter, zonder de proeven van walsh en canton, nog weinig van de reden van dit verschynzel kennen; daar wy thans door de ondervinding weeten, dat de schok of trilling, welke men by de aanraaking van de Beef-rog gevoelt, een Electrisch uitwerkzel is, dat volmaakt gelyk, en ook aan dezelfde wetten en omstandigheden onderworpen is, als de schok, die wy door middel der Electriciteit gewaar worden.

Verder: De waarneeming mogte geleerd hebben, dat de regens in dorre en zandachtige landen zeldzaam zyn; dat de boschachtige landstreeken meerder en zwaarder regens, dan andere, ondervinden. Zy moge gezien hebben, dat op de Antilles en andere Westindische eilanden, naar mate men daar de bosschen heeft weggeruimd, de regens minder zwaar en min veelvuldig geworden zyn. - Te vergeefsch echter zou de waarneeming na de oorzaak van dit alles gezogt hebben, zo de proefneeming niet had uitgevonden, op de Barbados-eilanden, het gebrek van regens, dat aldaar door eene te groote uitroeijing van boomen veroorzaakt was, door het oprichten van Electrische leiders te verhelpen, en dus met de daad beweezen had, dat het alleen door de aantrekking der Electrieke stof is, welke de boomen, even als andere geleiders, oeffenen, dat de regenwolken, welke, gelyk de proefneeming zulks al mede betoond heeft, niet zeldzaam met Electrieke stof belaaden zyn, zich in boschachtige landen meer, dan elders, ontlasten. En dus, dat het alleen, by gebrek van deeze aantrekking, of liever van genoegzaame geleiders, voor de Electrieke stof, is, dat dorre en zandachtige landstreeken zich zo vaak van regens verstooken vinden.’