Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1803

Handleiding tot de kennis en het gebruik der Hemel- en Aard-globen, bevattende tevens de beschryving van de constructie en het gebruik van eene geheel nieuwe Aardglobe, welke in zich het gebruik der Hemel- en Aard-globen vereenigt; door Cornelis Covens. Met Plaaten. Te Amsterdam, by Mortier, Covens en Zoon, 1802. In gr. 8vo. 476 bl.

Zo ras de Heer covens bezitter was geworden van de beroemde Globenmaakery van l. valk, was by al ras bedagt, om dezelve met de nieuwere ontdekkingen, welke in de laatste jaaren in de Sterre- en Aardrykskunde gedaan zyn, te verryken, en de nieuwe Constructie van den Heer adams daar op toe te passen. Teffens overweegende, hoe aanmerkelyk de Aardrykskunde, door de ontdekkingen der laatste Engelsche en Fransche Reizigers, is verbeterd, begreep hy, dat het noodig was, eene geheel nieuwe Aardglobe te vervaardigen, op welke alle de nieuw ontdekte Landen en Eilanden geplaatst zouden kunnen worden. Hiertoe

[p. 17]

was een middellyn van twaalf duimen, de gewoone maat der Globen van Valk, voldoende: terwyl de Uitgeever zich vleit, zo in de gravure, als in de naauwkeurigheid der plaatzing van alles, eene zo groote netheid en naauwkeurigheid aan zyn werk te hebben gegeeven, dat zyne nieuwe Aardglobe met de beste der nieuwst uitgedagte, in andere Landen, veilig zal kunnen naar den prys dingen.

De Globen van Valk werden voorheen altoos in het Latyn vervaardigd; dan daar by de Liefhebbers der Aardrykskunde, onder onze Natie, het Fransch, in 't algemeen, meer in gebruik is, dan wel het Latyn, zo heeft de maaker der nieuwe Globen de Fransche taale, voor zyne Globe, verkoozen; welke hy ook, in den smaak der tegenwoordige tyden, voor de Buitenlanders aangenaamer en geschikter oordeelt. De eerste Middaglyn deezer Aardglobe loopt over het Canarische Eiland Ferro, twintig graaden ten Westen van 't Observatorium van Parys. Voorts zyn de Middaglynen, van vyf tot vyf graaden, op deeze Globe getrokken, en daarenboven ook de Middaglyn van Amsterdam, van welke de telling der Lengte in tyd een aanvang neemt, op dezelve aangetekend, 't geen voor onze Landgenooten van veel gemak is.

De Hemelgloben van Valk waren voorheen steeds van eene betere gesteldheid dan de Aardgloben, dewyl alle de oude bekende Sterrebeelden, met de grootste naauwkeurigheid, op dezelve waren getekend. In onze nieuwe Hemelglobe viel dus weinig te veranderen, behalven het invullen der nieuwe Sterrebeelden op hunne plaatzen, benevens de Sterren, die daaraan ontbraken. Teffens wierden de Grieksche letters, door welke de Sterren worden aangeduid, op de Globe gegraveerd, om dezelve dus in dien staat te brengen, welken de vorderingen der hedendaagsche Sterrekunde vereischen. Daar nu deeze beide Globen op de maat van twaalf duimen middellyn gemaakt zyn, zo kunnen de bezitters der oude Globen van Valk dezelve, voor een maatigen prys, doen overplakken.

Na deeze aanmerkelyke verbetering der Globe, kwam vooral de Constructie derzelve in aanmerking. Die van Adams was voorzeker tot hiertoe de best voldoende; doch de Heer covens, overweegende, dat ook in deeze de waare beweeging der Aarde niet wordt aangetoond,

[p. 18]

vond dienstig te beproeven, of het niet mogelyk ware, aan de Aardglobe zodanig eene inrichting te geeven, dat men op dezelve alle voorstellen zou kunnen oplossen, niet zodanig als zy schynen, maar zo als zy wezenlyk zyn, en of men dan ook niet teffens de Hemelen Aard-globe in één werktuig met elkander zou kunnen vereenigen. De uitvinder van dit stuk slaagde eerlang naar genoegen, en had het vermaak, dat zyn werk, door verscheidene kundige lieden in de Sterrekunde, volkomen wierd goedgekeurd. Hy gaf vervolgens eenig bericht, aangaande deeze nieuwe vinding, in eene Voorleezing in Felix Meritis gehouden, en wierd hierdoor verder aangemoedigd tot het in 't licht geeven van deeze meer uitvoerige Handleiding over het gebruik der Globen. Hierdoor bekwam de Schryver gelegenheid, om het voor- en nadeel der oude en nieuwe Constructie beter te doen kennen, gelyk ook om het gebruik der Globen uit een ander oogpunt te beschouwen, dan doorgaans in de boeken, over deeze stoffen geschreeven, plaats heeft; door steeds het naauw verband, 't geen tusschen de Aardrykskunde en Sterrekunde bestaat, in het oog te houden.

Het geheele Werk is verdeeld in drie Boeken, wier eerste handelt over de Algemeene Voorbereidende Beginzelen: te weeten over de voornaamste eigenschappen der Spheer, en over de belangrykste hoedanigheden van de beweeging der Planeeten. Het tweede Boek bevat de beschryving der Constructie van de Globen en van de Sphaera Armillaris, waarin, onder anderen, eene uitvoerige onderrichting wordt gegeeven over deeze nieuwe Constructie, en derzelver vergelyking met de oude. Het derde en laatste Boek handelt over 't gebruik der Globen, en wel in vyf Hoofdstukken: te weeten, 1^o. Over de oplossing van een aantal voorstellen door de Aardglobe, volgens de nieuwe Constructie vervaardigd. 2^o. Over het gebruik der Hemel- en Aard-globen, naar de Constructie van Adams. 3^o. Over de Sphaera Armillaris. 4^o. Over de toepassing van de Klootsche Driehoeksmeeting op de Sterrekunde, door 't gebruik der Globen. 5^o. Over 't nut der Globen in de Zonnewyzerkunde.

Wanneer men de Globen, met het beste gevolg, zal gebruiken, is het niet voldoende, door dezelve eenige voorstellen te kunnen oplossen; maar men dient daar-

[p. 19]

door de betrekking te kennen, welke onze Aardkloot heeft tot andere Hemelsche Lichaamen, benevens die der gemelde Lichaamen tot onzen Aardbol. Hierom was het ook noodig, iets te zeggen aangaande den loop der Planeeten, en niet minder, om te handelen over de loopbaan van onzen Satelliet, de Maan; om dan verder zulks op het gebruik der Globen toe te passen, en dus te doen zien, welk voordeel wy uit hunne standen trekken kunnen, ter bevordering der kennis van onze eigen Planeet. In de vyfde Plaat, achter dit Werk gevoegd, vinden wy eene zeer naauwkeurige afbeelding van ons Zonnestelzel, nog al vry wat verschillende van die, welke dagelyks voorkomen. Want in de eerste plaats vinden wy hier, op haare plaats, de nieuw ontdekte Planeet Hera, tusschen Mars en Jupiter; aangaande welke de Schryver kortelyk het volgende aantekent in de Voorrede, p. IX. ‘Deeze tusschen Mars en Jupiter zich beweegende Planeet, Hera genaamd, staat ongeveer 60 millioenen mylen van de Zon af, en volbrengt haaren loop, om de Zon, in 5 jaaren en 138 dagen, in eene loopbaan, welke ruim 7½ graad op het vlak der Ecliptica helt; den afstand der Aarde van de Zon dus gelyk tien stellende, is de afstand van Hera van de Zon agt-en-twintig.’ Voorts wordt Saturnus afgebeeld met zeven Maanen, daar men voorheen maar vyf telde. Eindelyk is Uranus op zyne plaats afgebeeld, met zyne, tot hiertoe bekende, zeven Maanen.

Tot meerder gemak, in het gebruik deezer Handleiding, en van de nieuwe Aardglobe zelve, welke, wat haare werking betreft, de Hemel- en Aard-globe als 't ware vereenigt, is achter dit Werk gevoegd eene Tafel der Rechte Opklimming en Declinatie van 600 voornaame Sterren, welke meerendeels te Parys, en dus ook te Amsterdam, te zien zyn. Tot hetzelfde einde is 'er ook achter het Werk een naauwkeurige Alphabetische Bladwyzer der voornaamste zaaken, die in hetzelve behandeld worden, geplaatst. Gerustelyk durven wy dit Werk aanpryzen, als 't beste in zyne zoort dier geene, welke over zodanig eene stoffe hier te lande ooit zyn in het licht gegeeven. Wy hoopen dus, dat de Schryver, door een ruim debiet, zo van deeze Handleiding, als van de nieuwe Globen zelve, zyne moeite rykelyk beloond moge zien.