Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1802

De Pligten der Samenleeving. Een Volksboek. Uitgegeeven door de Bataafsche Maatschappy: Tot Nut van 't Algemeen. Te Amsterdam, by C. de Vries, H. van Munster en J. van der Hey, 1801. In 8vo. 360 bl.

‘Is de samenleeving met menschen, voor ieder op zich zelven, en voor de geheele maatschappy van belang, dan kan men zeker ook geene bydraagen genoeg leveren, om de pligten, welken dezelve vordert, in een helder daglicht te stellen.’ Zoo schreef wylen de Heer brender à brandis in het Bericht voor het hier aangekondigde Werkje. Eén geest met hem de beroemde Maatschappy, by welke hy den post van Sekretaris met lof bekleedde, bezielende, deedt haar eene Vraag, daar toe betrekkelyk, uitschryven, met oogmerk om de gezellige Pligten, op een bevattelyken trant, ter kennisse van het Algemeen te bren-

[p. 442]

gen, en het uitoeffenen van dezelve, op de best mogelyke wyze, te bemoedigen. De Vraag was: ‘Welke zyn de pligten der Samenleeving? - Hoe, en waar door, worden dezelve op de heilzaamste wyze voor allen uitgeoefend?’ Twee Antwoorden op die Vraag zien hier het licht: het eene van den Heere c.w. stronck, met Goud, het ander van den Heere j. van ouwerkerk de vries, met Zilver bekroond. Beide deeze Antwoorden hebben hunne waarde; munten vooral uit door gelegeldheid en orde, en, zoo als men spreekt, voet by het stuk houden, vooral het eerste Antwoord, terwyl in het tweede zommige dingen voorkoomen, die, hoewel goed in zich zelve, op het onderwerp minder regelrecht toepasselyk zouden kunnen schynen. Vooral ook schynt ons de Heer stronck den Volkstoon ruim zoo goed als zyn mededinger te hebben getroffen.

Om den Leezer met den algemeenen belangryken inhoud eenigzins te doen bekend worden, willen wy dien der beide Verhandelingen beknoptelyk mededeelen. De eerste is in twee Afdeelingen, en elke derzelven wederom in Hoofdstukken, gesmaldeeld; loopende de eerste over de algemeene, de andere over de byzondere pligten der Samenleevinge. Menschenliefde, Gezelligheid, Bescheidenheid, Dienstvaardigheid, Oprechtheid, Zachtmoedigheid, Vredelievendheid, worden in de Eerste Afdeeling uitvoerig, naar verdienste, ontwikkeld en aangedrongen. Van de Tweede Afdeelinge ontvouwt het Eerste Hoofdstuk, getiteld: De pligten, die voor ons voordspruiten uit de onderscheidene omstandigheden of hoedanigheden van anderen, de verpligting jegens gelukkigen en ongelukkigen in het onderling verkeer - jegens onkundigen en dwaalenden - jegens slechte en godlooze menschen - jegens armen - jegens de meer of minder aanzienlyken dan wy zelven - jegens onderscheidene menschen, naar gelange hunner onderscheidene gemoedsgesteldheid en temperament. De pligten der Vrienden onder elkander - jegens de Vyanden - jegens de Weldoeners, zyn het onderwerp der drie volgende Hoofdstukken. Het Vyfde Hoofdstuk, loopende over de pligten der onderscheidene maatschaplyke betrekkingen, gewaagt van pligten tusschen Overheden en Ingezetenen - Heeren en Vrouwen, en hunne Dienstboden - tusschen Leeraars en Leerlingen - tusschen

[p. 443]

Schuldeischers en Schuldenaars. Het laatste Hoofdstuk, de pligten, die uit huislyke, of nadere familiebetrekkingen ontstaan, ten onderwerpe hebbende, ontvouwt de pligten tusschen Echtgenooten, van Ouders en Kinderen, Broeders en Zusters; wordende alles met een ernstig Besluit ter betragtinge toegepast. - Ziet daar den inhoud der Verhandelinge van den Heere stronck. De Heer ouwerkerk de vries bevat zyn Antwoord in Zeven Hoofdstukken, van welke wy de hoofdtitels alleen zullen opgeeven, om door het melden van byzonderheden niet te lang te vallen. Zy bevatten: Pligten aan zich zelven verschuldigd, om zich tot de samenleeving toe te rusten - Beoefening der pligten in de samenleeving, welke men aan alle menschen in het gemeen verschuldigd is - Pligten aan menschen van onderscheidenen stand en beroep verschuldigd, met dewelken men in de samenleeving verkeeren moet - Welke pligten minderen aan meerderen, en omgekeerd, beoefenen moeten - - Wat zyn de beide sexen, in derzelver onderscheidene betrekkingen, aan elkander, in de samenleeving, verpligt? - Wat zyn Vrienden? wat is men aan de vriendschap verpligt? wat mag men van dezelve verwagten? - Wat zyn Vyanden? wat is men hun verpligt? Hoe moet men zich tegen menschen van onderscheidene geaartheid en neigingen gedraagen?

Het lastig werk des overschryvens van het bovenstaande hebben wy ons wel willen getroosten, om onzen Leezeren te doen blyken, dat de beide Verhandelingen niet slegts eene heilzaame strekking hebben tot, maar ook met 'er daad berekend zyn voor de heilzaamste gevolgen - 's menschen onderrichting, hoedanig hy, waardig voor zich zelven en nuttig voor anderen, in de onderscheidene betrekkingen des leevens, zynen wandel hebbe aan te leggen. Te meer getroostten wy ons die moeite, omdat de beide Antwoorders van hun gezond oordeel, geoeffend verstand en menschlievend hart blyk op blyk vertoonen.

De uitgebreidheid van de opgave des Inhouds verpligt ons, slegts uit een van beide onzen Leezeren eene korte proeve voor te disschen. Toevallig bepaalt zich onze keuze tot hetgeen de Heer ouwerkerk de vries over de beteekenis van het woord Vriend, en over de keuze van Vrienden schryft. ‘'Er is misschien geen

[p. 444]

woord, in alle taalen des aardbodems, dat in eenen algemeener zin gebezigd wordt, en echter eene bepaalder betekenis heeft, dan het woord Vriend. De vleijer, die de hulp van een ander noodig heeft, welken hy mogelyk nog eenmaal van zyn leven heeft gezien, noemt hem Vriend! Hy, die te trotsch is, om zynen medemensch Mynheer te noemen, noemt hem Vriend! (in onze dagen heeft men, echter, het woord Burger, dat een veel edeler oorsprong heeft, daar toe in 't byzonder in gebruik gebracht,) en hy, die zich voorneemt, om zynen medemensch den mantel uit te borstelen, zegt, op eenen spytigen toon, Vriend! Zou in alle deeze gevallen dit woord wel op zyne rechte plaats worden in den mond genomen?

Wat zyn Vrienden? - Door het beändwoorden deezer vraag, zal ook de voorige zich verklaaren. - Hy, die, met het beste hart, zich aan ons lot verbindt; die in voor- en rampspoed dezelfde blyft; die vrolyk in onze genoegens deelt; die in verdriet en tegenspoed de bemoedigende helper en de raadgeevende vertrooster is; die ons nimmer vleit, maar onze gebreken rondborstig berispt: Zou deeze, ten naasten by, de waare tekening van een Vriend niet zyn?

Maar (dus vervolgt hy) zyn 'er zulke Vrienden te vinden? - Ik geloof wel ja; indien men slechts omzichtig in zyne keuze zy, en vooral indien men niet meêr van hun begeere, dan men zelve zou kunnen volbrengen, - niet meêr dan men van een menschelyken Vriend verwagten kan.

Men kieze dan slechts weinige Vrienden, in de waare betekenis van het woord; en bepaale zich, zoo veel mogelyk, tot de volgende regelen.

Ik zou boven allen de voorkeur geeven, om eenen Vriend van gelyken ouderdom en stand te zoeken: maar twee redenen doen my den jongeling raaden, om Vrienden van eenen meêr gevorderden ouderdom te verkiezen; zoo, om dat hunne meerdere ervaaring hem vóór kan lichten, als om dat hunne meerdere jaaren hun genoegzaam gezag verleenen, om zyne gebreken aan te wyzen: daar gelyke jaaren, gelyke driften, en derhalven, veelligt, gelyke dwaalingen met zich brengen.

Gelyke stand is meer verkieslyk. Een veel armer Vriend zou ons meer opöffering kunnen vergen, dan

[p. 445]

de rechtvaardigheid jegens ons zelven dulden kon, en wy daar door verpligt worden, om de pligten der vriendschap te verzaaken; en even zoo zou onze veel ryker Vriend, door de vrees van het zyne te verliezen, in het zelfde gevaar gebragt kunnen worden, om tegen ons te verkoelen.

Men zie, zoo veel mogelyk, om, naar eenen Vriend van een bedaard en standvastig character; waar van men alle kenbaare bewyzen heeft, dat hy zyne hartstogten manmoedig bestrydt, en over derzelver slingerende heerschzucht aanvanglyk kan zegevieren.

Men wachte zich vooräl, zyne vriendschap op te dringen, al had men ook het beste voorwerp tot zynen Vriend, naar keuze en smaak, gevonden. In vriendschap moet, zoo wel als in de liefde, eene wederzydsche geneigdheid plaats hebben. Vriendschap en liefde zyn van eenerleiën aart; zy zyn slechts in sommige beginselen en bedoelingen onderscheiden, en by onderscheidene sexen wordt somtyds, onweetende, de vriendschap voorgewend, daar zich waarlyk de liefde doet gelden.’

Omtrent den styl van den Heere ouwerkerk de vries kunnen wy niet nalaaten aan te merken, dat dezelve, hoewel over 't geheel taamelyk zuiver, ginds en elders door uitdrukkingen en spreekwyzen wordt ontluisterd, die in het laage en platte vallen: van hoedanig eenen aart men 'er ééne, in de bovenstaande aanhaaling, in het den mantel uit te borstelen, heeft kunnen opmerken. Men zou schier zeggen, dat hy, zoo als men 't noemt, aartig heeft willen zyn. Maar elk eenen, die kiesch gevoel bezit, stooten zulke aartigheden. Zy zyn gelyksoortig met Gemaaktheid, die, zoo in gedrag en voorkomen, als in schryftrant, altyd lelyk staat.