Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1794

Byvoegsels en Aanmerkingen voor het Zesde Deel der Vaderlandsche Historie van Jan Wagenaar. Door Mr. H. van Wyn, Mr. N.C. Lambrechtsen, Mr. Ant. Martini, E.M. Engelberts, en anderen. Te Amsterdam by J. Allart, 1792. In gr. 8vo. 121 bl., behalven eene Bylaage. - Zevende Deel, 139 bl.
(Tweede Uittrekzel.)

Eene der allerbelangrykste Aantekeningen, zo niet de gewigtigste van alle, is die welke voorkomt bladz. 67-90, over het maaken der Unie van Utrecht; een Verbond, waarop, gelyk de Heer van wyn aanmerkt. ‘het Gemeenebest der Nederlanden gevestigd staat.’ Uit het aangestipte getal van bladzyden, spreekt van zelve, dat die Aantekening te breedvoerig is, om ze hier geheel over te neemen. Wy zullen daarom trachten 'er uit te kippen, wat bepaaldlyk het gedrag des Prinsen van Oranje, in het beleiden van dat groote werk, betreft. De handelwyze van eenen der geslepenste en voorzichtigste Staatsmannen zyner eeuwe na te gaan, kan niet anders dan vermaaklyk en nuttig tevens zyn. ‘Een minder vernuft, dan 't zyne, (zegt de Schryver, oranje bedoelende, bl. 68) moest, ras na de aankomst van Don jan, al ligt, gevoelen, hoe, in zulk eene woeling der Koningsgezinden, in zulk eene tegengestelde vasthoudenheid der Vryheidsminnaaren, in zo groot een

[p. 83]

wantrouwen aan wederzyde, in zo veel verschil van begrippen.... de Gendsche Bevrediging geen duurzaamen stand konde houden; dat Gelderland, Holland, Zeeland, Vriesland, Utrecht, en de aangelegene Gewesten, de eerste uitbersting van 't... Spaansch onweder te dugten hadden, en hier tegen geen ander... middel overig bleef, dan zig, by tyds, te vereenigen tot onderlinge hulp. De gedagten, dan, van den Prinse, die ook, tot behoud van eigen persoon en gezag, hier by het hoogste belang hadt, moesten zig, reeds spoedig, vestigen op dit doel. Waar omtrend.... door de geloofwaardigste Schryveren en onwraakbaarste Stukken, vermeld wordt, dat zyne Doorlugtigheid, nevens de Staaten van Holland en Zeeland, niet alleen reeds in 't begin des Jaars 1577, werkzaam was, en dat, op den 16den van Louwmaand deszelven Jaars,... op de Kwartiersvergadering van Gelderland, de onderlinge verstandhouding met de nabuurige Gewesten, en 't geeven van wederzydsche hulp, reeds was voorgeslagen; maar dat zelfs, reeds in Wintermaand des Jaars 1576, eenige Afgezondenen van Gelderland, Holland, Friesland, Overyssel en Groningen.. over een nader Verbond gehandeld hadden; waartoe men, te Bommel, was byeen gekomen, onder voorzitting van floris van pallant, Graave van Kuilenburg.... die, een boezemvriend van den Prinse zynde... thans zyner Doorlugtigheid van zeer veel nut zyn konde, en ook was.

't Kan zyn, dat oranje, in 't begin, zynen naam, in deeze handelingen, spaarzaamer liet gebruiken, maar hy kwam, somtyds, meerder uit, byzonder toen hy, in 't laatst van Hooimaand des Jaars 1577, na Don jan de Stad Namen hadt ingenomen, Jr. willem van zuylen van nirvelt, en Mr. leonard casembroot, naar de Staaten van Gelderland... afzondt, en hun.... deedt voorslaan, om, zo de oorlog uitbrak, zig, nevens Utrecht, Overyssel en Vriesland, by hem, Holland en Zeeland te voegen; welke twee laatste Gewesten hy, teffens, liet boodschappen, te vrede te zullen wezen, met haerluyder in eenicheyt te treden, onder al sulke redelyke conditien, als, over wedersyden, souden ge-accordiert worden.’

In Gelderland was men hieromtrent verdeeld, en gaf een uitstellend antwoord.

‘Men oordeelde dan noodig (bl. 71) naar eenen

[p. 84]

Stadhouder uit te zien, die de zaaken, met nadruk, konde voortzetten.’ Doch omtrent de keuze was men zeer oneenig. Eindelyk ‘namen de zaaken, en 't bestuur zyner Doorlugtigheid, zodanig een leiding, dat deszelfs Broeder, jan, Graaf van nassau, tot dit gewigtig Ambt bestemd wierdt, hetzelve aannam, en den 22sten van Bloeimaand des Jaars 1578 wierdt aangesteld.....

Onder Graaf jan, (bl. 72) wiens... Ambtsbediening hem nu meer betrekking en invloed op de Staatsleden, ook der nabuurige Gewesten van zyn Stadhouderschap, geeven moest, namen de zaaken, wel ras, eenen meêr ernstigen keer. De aanstaande Bondgenooten wierden, niet slegts in Slagtmaand, (als by onzen wagenaar,) maar reeds tegen den 15den van Zomermaand, te Arnhem beschreven. Hier sprak men.. over, of bragt.. in Geschrifte, een Ontwerp van nader vereeniging, tusschen Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht en Overyssel.... De Leden namen, denklyk, aan, hier over met hunne Meesters te spreeken, en keerden t'huiswaarts; doch 'er liep een vierdedeel jaars, eer men weder by den anderen kwam^(*);

(*) ‘Als men nagaat, hoe veel gewilligheid 'er bevorens, byzonder by Holland en Zeeland, nopens dit Werk, gevonden was, zou dit draalen kunnen vreemd schynen; maar, misschien, zal men niet ver van de oorzaak af zyn, wanneer men overweegt, Vooreerst, dat 't gezag zyner Doorlugtigheid, hoe zeer in schyn hooger gereezen, egter, sedert deszelfs afwezen, in deeze Gewesten merklyk geknakt was; in zo verre, dat hy, om deezen tyd, reeds zyn werk maakte, om Graaf jan tot zynen Vertegenwoordiger te doen kiezen; Ten tweeden, dat men overal verspreidde, als wilde men, ondanks de bewoordingen, in 't ontwerp der Unie, duidlyk, voorkomende, deeze Gewesten van de overigen afscheiden, en de Gendsche Bevrediging breeken; Ten derden, dat, daar men, tot nog toe, slegts over eene nadere verbintenis met eenige Gewesten, om elkander in nood te helpen, gearbeid hadt, 'er nu nieuwe voorslagen, by het, in den Tekst vermelde, Ontwerp ('t geen ik liefst zou aanzien voor de Memorie van zekere punten, by den Heere v.d. spiegel, onder de Ontwerpen der Unie, bl. 1. Letter A. voorkomende) gedaan wierden, met naame om zig, nopens 't poinct van de Religie (l.c.p. 5) te reguleeren naervolgende de Religionsvrede by den Eertshertoge Matthias - geconcipieert, enz.; 't geen, geheel en al, tegen de, thans, in Holland en Zeeland aangenomene, maatregulen aanliep.’

[p. 85]

in welken tusschentyd, egter, Graas jan (op wiens naam nu dat geen verrigt wierdt, 't geen de Prins, hoe zeer met hem te zamen werkende, als algemeen Stadhouder der Nederlanderen, niet zo opentlyk konde verrigten) geen moeite spaarde, om de Leden tot spoed te vermaanen, en de gevoelens tot één te brengen.’

Na hierop eenige byzonderheden, raakende het tekenen der Unie, en den tyd, waarop dezelve door de onderscheiden Gewesten en derzelver Leden werd aangenomen, verhaald te hebben, vervolgt de Schryver, op bladz. 83, aldus:

‘Wat, eindelyk, den Prinse van oranje betreffe, onze Schryver heeft reeds de voornaamste redenen opgegeeven^(*), waarom zyne Doorlugtigheid een pooz draalde, eer hy de Unie aannam.

In de daad, schoon men, te Utrecht, spoediger, dan 't eerste voorneemen was, geslooten hadt, 't is egter niet te denken, dat zulks, zonder 's Prinsen kennis en onderhandsche toestemming, zal volbragt zyn. Hy zal, zo zeer als iemand, gevoeld hebben, dat Gelderland, alleenlyk door dien stap, uit een, toen oogschynlyk, gevaar^(†), kon gered, worden, en, gelyk Dordrecht, ten opzigte van zeker punt der Unie, den 24 van Sprokkelmaand, des Jaars 1579, op 't believen zyner Doorlugtigheid, toestemde, verklaarden, vier dagen daar na, de Staaten van Holland mede, dat sy deselve Unie, op 't believen van syn Ex^e., hebben geadvoyeert.

De Prins dan, schoon alles, door Graave jan, hebbende doen bestuuren, hadt, voor zigzelven, de nadere Unie, ook na zy geteekend was, begunstigd; dit was, byzonder in zyne Stadhouderschappen, bekend, maar, zekerlyk, een daad van minder gewigt, dan, voor heel de waereld, aan te neemen, deeze Verbintenis van slegts eenige Gewesten, daar hy, onder matthias, en wegens de algemeene Staaten, Stadhouder was van allen. In die laatste hoedanigheid, in welke, alleenlyk, men hem, alhier, moet beschou-

(*) ‘Vaderl. Hist. VII D. bl. 249, 250 en 267.’

(†) Naamelyk dat ontstond uit den inval des vyands in Gelderland, waarvan op bl. 77 gesprooken was.

[p. 86]

wen, en hy ook zigzelven beschouwde, kost hy niet roerloos gedoogen, dat, by voorbeeld, de Roomsche Godsdienst, met geen gunstiger oog was aangezien, nog 't gezag van matthias, als Hoofd van 't Bondgenootschap, erkend, en dit zettede hem (die, voor zigzelven, meêr dan sommige Staatsleden, voor Verdraagzaamheid in de Leer, en voor een Hoofd in de Regeering, was) gereedlyk, aan, om, door den Aartshertoge, eene algemeene Sraatsvergadering, te doen beschryven, tegen den 28 van Lentemaand, des Jaars 1579; werwaarts zyne Doorlugtigheid de Staaten van Holland ... ernstiglyk verzogt en vermaande, hunne Afgevaardigden te zenden, alwaar, sedert, over vrede, oorlog, 't opbrengen van penningen ... den Godsdienst, en 't gezag van een Opperhoofd, geraadpleegd wierdt, by een nader Ontwerp voor eene nieuwe, en, zo het heette, vastere, Unie, over alle de Nederlanden, 't geen den Leden, op den 22 van Grasmaand daar aan, wierd overgegeeven^(*). Dan, de Afgevaardigden der Utrechtsche Bondgenooten .... namen klein behaagen in dit Ontwerp, vertoonende, onder anderen, hoe, nopens den Godsdienst, by 't gedrag [verdrag zal dit, misschien, moeten zyn] van Utrecht genoegzaam voorzien ware, door 't afschaffen van allen gewetensdwang, en hoe gevaarlyk het zyn zoude, daar de Walsche Gewesten geenen, dan den Roomschen, zouden voorstaan, dit stuk, in 's Lands verwarden staat, aan nieuwe geschillen te onderwerpen. Ook dagten zy, dat 't gezag van matthias, en van de byzondere Landvoogden, te hoog, by 't Ontwerp, getrokken was, en, hierdoor, ten eenigen tyde, den weg tot voorige, of strengere, slaverny, stondt gebaand te worden ....; betuigende zy, egter, dat men zyne Hoogheid niet uit de nadere Unie gelaaten hadt om hem te versmaaden, mer vuyt zaecke, dat die van Hollant ende Zeelant hem noch nyet geaccepteert en hadden; enz.

(*) ‘Zie hetzelve by den Heer v.d. spiegel, Bundel, II D. bl. 31, daar, egter, geen dag- of maandteekening gevonden wordt; doch boven hetzelfde Stuk, onder de Papieren van den Heere g.v. hasselt, leeze ik, ‘Concept der Union binnen Antwerpen oeuergelevert den XXII^en Aprilis Anna 1579.’

[p. 87]

Oranje (bl. 86) ... spaarde ... geene moeite om het Utrechtsch Bondgenootschap .... uit te breiden ook over de Brabandsche en andere Nederlandsche Gewesten, en 'er dus eene, zo veel mooglyk, algemeene Unie van te maaken. Van hier, onder anderen, dat hy zig niet eerder, bepaaldlyk, voor de Utrechtsche verklaarde, ja zelfs den Graave van rennenberg, die de toestemming van den Aartshertoge, en zyner Doorlugtigheid, om in de laatstgemelde Unie te treeden, gevraagd hadt, een geruimen tyd, naar antwoord liet wagten.

In die omstandigheid, en in 't vooruitzigt van 't gevaar, 't geen, door 's Prinsen langer draalen, den Utrechtschen Bondgenooten boven 't hoosd hing, meenden deezen de zaak ernstiger te moeten aanvatten.’ Zyschreeven dan eenen dringenden Brief, van welken de inhoud hier wordt opgegeven, en waarvan het slot was, dat zy (bl. 87) ‘zyne Doorlugtigheid baden den Graave van rennenberg de verzogte toestemming .. te doen geworden, en ze [de Unie] ook, in eigen persoon, te avoueeren, ende dat, (zeiden zy,) soe verre des eenichsints mogelyk es, sonder eenich langer vertrek, alsoe dat die voorsz. Grave van ruanenberch van tselve op den IIII^e van de toecomende maendt van Mey, als den Lantdach tot Deventer geholden sal worden, veraduerteert mach wesen, ten eynde dat syn Gen. die saecke van de voorsz. Unie opentlyck ende te vrymoediger mach vorderen^(*).

(*) ‘Zie dien Brief by v.d. spiegel, Bundel, II D. bl. 98-105, alwaar ook, uit een volgend Stuk, (bl. 108.) blykt, dat de Bondgenooten, deezen Brief aan hunne Medeafgevaardigden in Braband, zonden, met verzoek, den inhoud van dien zyner Doorlugtigheid, mondeling, met alle bescheidenheid, aan te geeven; “want, zeggen zy, de Messive by ons geresumeert synde, hebben wy daerinne eenige zwaricheyt beuonden, daer deur wy beducht zyn, dat daerinne yet soude wesen, dat syn Ex.^cie soude moegen offenceren, vermits wy nyet en weten off die Propositie van de Generaal Unie, aldaer (te Antwerpen) gedaen, 't werk van syn Ex^cie. es ende off syn Ex^cie. met ernst die hant daer aen holt ofte nyet.” Men heeft geen meerder bewys noodig, omtrent de omzigtigheid, met welke de, veel zwygende, en meer doende, Vorst, dit, zo teder als gewigtig, punt behandelde, en die zo verre ging, dat de Utrechtsche Bondgenooten, 's Prinsen houding niet kunnende doorgronden, eindelyk verlegen raakten, wat men, ten deezen, van hem vermoeden moest.’

[p. 88]

Zulk een nadruklyk schryven trof den Prins; hy merkte, ligtlyk, dat men zyn doen .... begon te mistrouwen, en, vooruitziende dat de Antwerpsche onderhandeling .... zou moeten vallen, en, met haar, alle denkbeelden eener algemeene Unie, gevoelde hy straks. dat, door langer uitstel zyner toetreeding tot de Utrechtsche, ook deeze, en dus 't geheel behoud, zo van 't Land als van hem zelve, aan eenen zwakken draad stondt te hangen, dien de eerste slag van Parma's zwaard doorkerven zoude. Hy besloot dan ... opentlyk uit te komen, en deedt dit, te Antwerpen, op den 3 Mei, des Jaars 1579, by eene, eigenhandig geteekende, en, met zyn opgedrukt zegel, bevestigde, Acte, met zo veel omzigtigheid, egter, gesteld, dat zy, mynes inziens, genoegzaam aantoont de moeilyke gestalte, in welke hy zig, als algemeen en byzonder Stadhouder, bevondt, en hoe zeer hy vermyden wilde één der partyen te beleedigen. Immers, schoon hy, aan de eene zyde ..., de Utrechtsche Unie verklaarde aan te neemen en goed te keuren, was hy, aan den anderen kant, verre van het oogmerk tot eene algemeene te mispryzen, plotzeling de handelingen te Antwerpen af te snyden, of den schyn te geeven van iets, tegen den zin van den Aartshertoge, te willen onderneemen, waarom hy zeide, de Utrechtsche niet omhelsd te hebben, dan nadat de Aartshertog, en een groot deel der Provintien van herwaarts over, (de Prins schreef uit Antwerpen ...) het aanneemen van eene alsodanighe Unie^(*) hadden goedgekeurd,’ enz.

(*) ‘Zo heeft de Text. Onze wagenaar en andere kundige Schryvers verstaan 'er door, de Utrechtsche Unie; maar, hadt matthias, en hadden een groot deel der Provintien van herwaarts over, de Utrechtsche Unie aangenomen?
Ik, voor my, zou, liever, door de woorden alsodanige Unie, verstaan, niet de Utrechtsche, maar eene soortgelyke, en wel het Antwerpsch Ontwerp dat, hier en daar, den Utrechtschen Text hieldt, schoon met verscheiden, aanmerklyke, veranderingen; en dan is de zin, dat, daar de Aartshertog, en veele andere Provintien, buiten 't Utrechts ver bond, eene algemeene Unie nodig agtten, de Prins, hiertoe, de Utrechtsche het bekwaamste oordeelde, en met zyn Stem aannam. Vergelyk ook v.d. spiegel, Bundel, IIde D. bl. 131.’

[p. 89]

Nog verscheidene aanmerkenswaardige byzonderheden, raakende het overgaan van 's Hertogenbosch tot des Konings zyde, het opdraagen der Graaslykneid van Holland aan willem den I, des Prinsen ongelukkigen dood, en andere, zouden wy kunnen aanhaalen. Maar wy moeten eindigen, na alleenlyk nog gezegd te hebben, dat, onder de Bvlaagen, geplaatst is eene uitvoerige en leezenswaardige Resolutie der Staaten van Utrecht, by welke zy den Koning van Spanje vervallen verklaaren van de Heerschappy over hun Gewest; en dat het Zevende Stukje versierd is met net Afoeeldsel van johan strick, den jongen, eerst aangestelden Secretaris der Staaten van Utrecht.