Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1791

Aardryks-, Geschied- en Koophandelkundige Atlas van Europa. Tweede aflevering, behelzende Poolen, Hongaryen en Pruissen. Te Dordrecht by de Leeuw en Krap, 1790. 3 bladen in gr. folio.

Met veel genoegen hebben wy opgemerkt, dat de tweede Aflevering dezer Atlas de eerste Aflevering merkelyk overtreft; zo wel in belangrykheid van berichten, als in zuiverheid van taal en spelling. Een en andere aanmerking zullen wy 'er alleen nog op mededeelen. Onder de Producten van Poolen, hebben wy de zo genaamde Poolsche Manna niet gevonden; een voedsel dat in dat land echter aanmerkelyk veel gebruikt, en door de Landlieden van 20 Juny tot het einde van July, in de Weiden en moerassige Plaatsen, verzameld wordt. De waarde van een Dantzicher gulden, in Hollandsch geld opgegeeven, vinden wy te naauw bepaald: want, dezelve zal dan alleen 8 st. 11 penn. Hollandsch waardig zyn, wanneer de Wissel tusschen Amsterdam en Dantzich a 415 gros voor 1 ℒ vlaams is. Maar, hoe dikmaals is die cours hooger of laager! - Het is waar, dat de Poolakken weinig of niet ter Zee vaaren: intusschen weet men, dat Dantzich omtrent 80 Schepen van 200 a 400 Tonnen in Zee heeft, welke telkens af en aan vaaren; doch Dantzich en Thorn liggen in den

[p. 305]

Kring van Pruissen, wordende het omliggende land daarom ook Poolsch-Pruissen geheeten: zo dat dit bericht eigenlyk niet strydt met de opgave, die wy in deze Atlas, omtrent de Scheepvaart der Polakken, aantreffen.

Een beknopt bericht van het Koningryk Poolen wordt in de vierde Kaart medegedeeld, waarvan de volgende geschiedkundige beschryving het middenvak uitmaakt.

‘De Poolen rekenen hunnen oorsprong van de Sarmaten, of uit een tak der Sclavonische Natie. Alles wat men van Koning lech verhaalt, is zeer onzeker. Vast gaat het, dat een Boer, piast genaamd, omtrent den Jaare 840, den Hertoglyken Zetel beklom; dat zyne Nakomelingen dien nog een geruimen tyd na hem bezaten, en het daar van daan komt, dat alle binnenlandsche mededingers naar den Troon, nog heden, Piasten genaamd worden. Micislaus de I voerde in 964 het Christendom allereerst in. Boleslaus de I matigde zich de Koninglyke waardigheid aan; maar zyne Opvolgers moesten hier weder zo lang van afzien, tot dat premislaus, in 1295, de Kroon voor altoos opzette. Kazimir, de grootte, kwam 1333 aan de Kroon, beveiligde zyne landen, eigende zich Rood-Rusland toe, gaf aan zyn volk heilzame Wetten, schonk den Jooden groote vryheden, stichtte de Hoogeschool te Cracow, en besloot in 1370, na eene loflyke regeering van 37 Jaaren, den Piastischen stam. 't Is aan Hem, dat Poolen zyne eerstgeschrevene Wetten, verscheiden Rechten, Steden, Paleizen, en andere Gebouwen, te danken heeft. In deeze zelfde eeuw, waren de Stenden voor het eerst vergaderd. En werdt in 1386, door het Huwelyk van hedwig, Koninginne van Poolen, met jagello van Lithauwen, dit Groot-Hertogdom het Ryk ingelyft. Jagello werdt hierop een Christen, nam den naam van uladislaus aan, en stichtte alzoo den Jagelloschen stam, die, tot 1572, den Poolschen Troon bezeten heeft. Hy bragt Samogetie onder zyn gezag, en overwon, in 1410, de Duitsche Ridders. Zyn tweede Zoon, kazimir de III nam dat gedeelte, dat nu Pruissisch Poolen heet, onder zyne beschutting. Het overige moest de Duitsche Orde te leen houden. Onder sigusmond den I werdt de Markgraaf albregt, in 1525, van Grootmeester dier Orde tot Hertog van Pruissen verheven, en bleef leenroerig aan deze Kroon. Sigusmond augustus breidde de magt des Koningryks uit, maakte Courland leenplichtig, en met hem stierf de mannelyke Jagellosche linie. Na dezen werd

[p. 306]

hendrik van anjou tot Koning gekroond, die naar Frankryk vluchtte, en gevolgt werd op den Troon, door stephen battori, een Vorst van groote hoop. Zyne navolgers waren sigusmond de III, en uladislaus de IV, die in 1647 de Briefposten op den Duitschen voet invoerden. Na eene beklaagelyke tusschen Regeering, kwam johan kazimir aan de Kroon, doch die hy uit misnoegdheid neêrleide, en naar Frankryk trok. Hy werd opgevolgd door michael wisniawicki, johan sobietski, augustus de II, stanislaus leszynski, augustus de III, en eindelyk door den tegenwoordigen Koning stanislaus poniatowski, [welke, den 3den May 1791, de Troon erflyk verklaard heeft, in het huis van Keur-Saxen.]

De Verdeeling van Poolen is nog te versch in geheugen, om 'er niet een enkel woord van te gewaagen. Het voorgeeven of zulks te vooren beraamd was, is volftrekt valsch. De waare rede is, dat de Keizerin, Koninginne van Hongaryen, de aanzienlyke Starosdye van Zips in bezitting neemende, hier uit argwaan ontstond, en Rusland zo wel als Pruissen begreep, dat, zo Oostenryk eischen op Poolen hadt, zy ook de hunnen moesten doen gelden. Al ras troffen zy een Tractaat van Verdeeling, waarin Oostenryk eindelyk ook werd toegelaaten. Ingevolge van dat, deed elk zynen eisch in 1772, nam de geëischte Landen gewapender hand in bezit, en werd deze Verdeeling door niemand gehinderd; maar zelfs door een Ryksdag, in 1773 gehouden, goedgekeurd. Rusland verkreeg hier door Pools Lyfland, het Palatinaat, Poletzk, enz. met eene bevolking van cirka 1,600,000 zielen. Oostenryk, de Koningryken Galician en Ladomerien, met 2,280,796 zielen; en Pruissen nam West- of Poolsch-Pruissen naar zich, met 860,000 zielen.’