Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1791

Proeve eener Theorie der Nederduitsche Poëzy, door O.C.F. Hoffham. Te Amsterdam by P.J. Uijlenbroek, 1788. In gr. octavo, 215 bladz.

Toen ariosto zynen raazenden Roeland vervaardigd, en denzelven aan zekeren Kardinaal ter leezinge gegeeven had, vraagde deeze aan hem: ‘waar drommel hebt gy toch alle die zotheden vandaan gehaald?’ - Dezelfde vraag zou zeer gepast aan den Schryver deezer Proeve herhaald kunnen worden, als hebbende hy zich voornamenlyk toegelegt, om zodanige gezegden, het zy in ernst of boert, van eenige Dichters aan te haalen; die dan, buiten hun verband beschouwd, een byzonder Mengsel van vernuft en gekheden opleveren, tot welks zamenvoeging wy broekhuizen, antonides, noch overbeke, in staat zouden geacht hebben, schoon ze, volgens deeze Proeve, bladz. 205, zelfs geproedestineerde Apotheekers waren.

De inhoud deezer Theorie bestaat in de volgende 99. §§. - §. 1. Het prosa is de taal aller Menschen. §. 2. De poëzy is de taal der Goden. §. 3. De poezy is prosa in vaerzen. §. 4. Vaerzen zyn kunstig geordende woordryen. §. 5. Vaerzen zyn regels die gezongen kunnen worden. §. 6. Hen, die

[p. 35]

vaerzen maaken, noemt men Dichters. §. 7. Het vaerzenmaaken is eene byzondere kunst. §. 8. Het vaerzenmaaken is eene aloude kunst. §. 9. De poëzy verbind het dichten en vaerzenmaaken. §. 10. Het eigenlyke dichten is geheel geen kunst. §. 11. Het woord dichtkunst is eene oneigenlyke uitdrukking. §. 12. De dichtstoffe is het prosoïsche deel der poëzy. §. 13. Het abstracte dichten is allen Menschen eigen. §. 14. Het dichten is een louter handwerk. §. 15. Het naakte dichten is eene lichte uitspanning. §. 16. Elk eerlyk man en goed burger kan, en mag, dichten. §. 17. Dichtonderwerpen zyn slechts droomen. §. 18. Dichtonderwerpen zyn gemeenlyk praat. §. 19. Dichtonderwerpen zyn veeltyds logens. §. 20. Het dichten kan een schandelyk en verachtelyk bedryf worden. §. 21. Het vaerzenmaaken is een vermaakelyk en schuldeloos bedryf. §. 22. De vaerzen zyn het kunstigste en wezenlykste deel der poëzy. §. 23. Trant en rym vormen het wezen der vaerzen. §. 24. De trant is het ligchaam der vaerzen. §. 25. Het rym is de ziel van een vaers. §. 26. De maat is de pols van een vaers. §. 27. De hoeveelbeid der voeten karakteriseert een vaers. §. 28. Een rist vaerzen heet men een koeplet of strophe. §. 29. Een schakel van vaersristen heet een Lierdicht of Ode. §. 30. Een samenhang van vaerzen heet een dichtstuk. §. 31. De vormen der dichtstukken zyn menigerlei. §. 32. De zangwyze der vaerzen richt zich naar den aart van het dichtstuk. §. 33. Alle dichtstoffen moeten in vaerzen begrepen zyn. §. 34. Poëtisch prosa is een onding. §. 35. Tooneelstukken in prosa zyn niet te dulden. §. 36. Het prosa staat tegen vaerzen, gelyk printen tegen schilderyen staan. §. 37. De poëzy heeft veele voordeelen boven het prosa. §. 38 De dichter munt uit boven den prosaïst, gelyk de trompetter boven den omroeper. §. 39. De vaerzenmaaker staat verre boven den dichter. §. 40. Op de vaerzen alleen komt het aan. §. 41. In vaerzen word geen middenmaat geduld. §. 42. Men brenge in vaerzen wat men wil en kan. §. 43. De poëzy kan alzins laag zyn. §. 44. De nederigheid is den poëeten eigen. §. 45. Het oorsprongklyke doet niets ten voordeele van vaerzen. §. 46. Hy, die in vaerzen vertaalt, is alzins poëet. §. 47. Een dichter kan slechts door een dichter vertaald worden. §. 48. Wy maaken uitheemsch prosa tot dichtstukken. §. 49. De styl in vaerzen mag geenzins natuurlyk zyn. §. 50. De poëtische vryheid is alleen betrekkelyk tot het vaerzenmaaken. §. 51. Stoplappen zyn in vaerzen geöorloofd. §. 52. Het vaerzenmaaken vereischt genie. §. 53. Men moet tot een vaerzenmaaker geboren zyn. §. 54. Tot een' vaerzenmaaker word een

[p. 36]

goed geheugen vereischt. §. 55. Tot het vaerzenmaaken moet men bezield zyn. §. 56. De muziek is den vaerzenmaaker onöntbeerlyk. §. 57. Het vaerzenmaaken vereischt poëtische ooren. §. 58. Het vaerzenmaaken sluit de Wiskunst in zich. §. 59. Oefening en kunstliefde moeten den vaerzenmaaker vormen. §. 60. Het vaerzenmaaken is eene zeer kritieke kunst. §. 61. Het vaerzenmaaken is de roemwaardigste aller kunsten. §. 62. De vaerzenmaaker schryft op Herkules pylaaren. §. 63. Een puikdichter is een keurig vaerzenmaaker. §. 64. Slechte vaerzenmaakers heet men rymelaars. §. 65. Het rymen is de kunst der kunsten. §. 66. Het rymen is eene zeer aloude kunst. §. 67. Door het rymen word de geheele oefening der poëzy uitgedrukt. §. 68. Iets berymen is een dichtstuk vervaardigen. §. 69. Alle gerymde regels zyn vaerzen. §. 70. De oude leverrymen waren zeer geschikt ter opbouw der poëzy. §. 71. Dichten, vaerzenmaaken en rymen, heeft eenerlei betekenis. §. 72. De rymer munt uit boven den vaarzenmaaker en dichter. §. 73. Vader vondel was een groot rymer. §. 74. Het rymen is eene heilige razerny. §. 75. Het rymen is een zeer moeilyke arbeid. §. 76. Het rym is in vaerzen geenszins te missen. §. 77. Rymlooze vaerzen zyn geene vaerzen. §. 78. Het rym in vaerzen is zeer natuurlyk. §. 79. Het rym moet in vaerzen altyd gehoord worden. §. 80. Een dichter weet alles uit zyn rym te vormen. §. 81. Het rym bezit tooverkragten. §. 82. Het rym is geenzins een slaafsche boei. §. 83. Het rym bezielt den dichter. §. 84. Het toeval by rym ga vóór, en het bezielend rym volge. §. 85. Men kan niet te veel ziel in een vaers brengen. §. 86. Tusschen sommige rymwoorden heerscht waare sympathie. §. 87. Hoe minder analogie tusschen twee rymwoorden is, hoe beter. §. 88. Het rym geeft den vaerzenmaaker gelegenheid om geestig te zyn. §. 89. De dichters bezitten een rymmagazyn. §. 90. De rymkunst en schilderkunst zyn gezusters. §. 91. De rymkunst is alzins met de weefkunst te vergelyken. §. 92. De rymkunst doet kunstgenootschappen ontstaan. §. 93. Tooneelspelvertaalingrymers behoeven de oorspronklyke taal niet te verstaan. §. 94. De rymverachters zyn botterikken. §. 95. De duivelsdrek is zeer nadeelig voor de rymende genie. §. 96. De poëzy en taalkunde gaan hand aan hand. §. 97. Het vaerzenmaaken dient ter opbouw onzer taal. §. 98. Het rym en de maat zyn de beste gidzen ter taalkunde. §. 99. Het vaerzenmaaken geeft gelegenheid om nieuwe woorden te smeeden. - En, om het getal even te maaken, had de Schryver 'er nog kunnen byvoegen: §. 100. Het vaerzenmaaken houd de gekken in 't

[p. 37]

Dolhuis bezig. Waartoe hem dan het volgend vaers, door een gek gemaakt, en door van effen medegedeeld^(*), van dienst had kunnen zyn.

Heis op, heis neêr in 't knekelhuis
Daar Lysbet vlooit den deken,
Met hom'len stom'len, en gedruis
Gelyk 't ons is gebleken.
Den een valt op den onder aan
Zy volgen op malkander;
De winden met hem speelen gaan
Ar'stot'les, Alexander.

Deeze geheele Proeve eener Theorie der Nederduitsche Poëzy schynt niets meerder dan eene Theorie pour rire, zo als de Franschen hunne Dramas, of kluchten, om te lagchen, noemen. Bespottende op veele plaatzen aartig de gevoelens van zódanige Lieden, welke meenen, dat de Dichtkunst enkel in rym en maat bestaat. Intusschen zou men de woorden, om te lagchen, mogelyk, met goed gevolg op den tytel geplaatst hebben, nadien wy lieden hebben aangetroffen, die eenige zaaken uit deeze Proeve, als in ernst voorgesteld, verdeedigden: denkelyk, om dat de overgang van boert tot ernst hen, in des Autheurs styl, niet duidelyk genoeg was; of, om dat eene Ironie van zo veele bladzyden, eindelyk, verveelend en onwaarschynlyk wordt. Dus hebben wy, by voorb., het volgend gedeelte der 44^ste §. , zo wel ernstig als ironisch hooren opvatten, schoon wy dan, zo als heden, enkel koele aanschouwers bleven.

‘Men vind alöm voorbeelden, dat poëeten van zichzelven, zeer ootmoedig en nederig spreeken. Aldus zegt de decker, in zyn Lof der Geldzucht: bladz. 119,

Daar is onlangs geleên een Decker opgestaan,
Een dichterken van Dort, 't welk ook wel derf bestaan
In zyn Neêrduitschen rym ons zo wat aftetouwen.
Dat bloeiken, enz.

Zo noemt fockenbroch zichzelven, in zyne Dichtwerken, Deel. II. bladz. 382,

(*) Holl. Spectator, D.I. bl. 190.

[p. 38]

 

Een Poëetje

 

Als een scheetje

 

In het Steedje

 

Aan het Y.

Dus legt jacobus rosseau zynen zingenden Kraamer, Krispyn, in den mond, bl. 69,

Ook heb ik de ontmantelde Apotheker Rootkeel zonder kuit,
Ook Aran en Titus, boertig berymd door Rosseau, dat gekke Poëetje.

Zo laat van der hoeven zynen Dokter Windmolen zeggen, in het Koffyhuis, 2^de Tooneel,

Ik lagh met Willem van der Hoeven;
Die staat de kop meê dwars op schroeven:
Hy wil meê rymen, goeije man!
Maar och! de bloed weet nergens van.

Zo laat nomsz zynen Niemant zeggen, in Iemant en Niemant, II^de Bedr. 6^de Toon.

- - - Ik heet geen Nomsz, Mynheer;
Dat is een rymelaar: zyn werk is vol gebreken;
Och! als de jonge sterft zal Niemant van hem spreeken.

Somtyds echter is de nederigheid der Poëeten niet ter goeder trouwe, en snorkende verwaandheid onder hunne zelfbeschimpingen verborgen; want men weet, hoe zy zich belgen, als het publiek, of een ligchaam kritieken hunne ronde taal naar den letter opneemt. De zo even aangehaalde ootmoedige nomsz, dien zeker de geestigheid zyner aangebragte zelfbeschimping kittelde; hoe gevoelig beledigd vond hy zich niet, van de Schryvers der Vaderlandsche Letteroefeningen, door hunne beöordeeling van zynen Amosis! En echter hadden die Schryvers, op verre na, niet van hem gezegd:

Nomsz is een rymelaar: zyn werk is vol gebreken;
Och! als de jonge sterft zal niemant van hem spreeken.’

Welk eene Theorie deeze Proeve derhalven belooft, kan men uit het aangevoerde, vergeleken met den opgegeeven inhoud, genoegzaam opmaaken. Had de Schryver zich enkel bezig gehouden, met in eenen ironischen zin te mel-

[p. 39]

den wat de wezenlyke Poëzy niet is; dan had men 'er het tegengestelde voor gehouden, en daaraan mogelyk gegist, wat de waare Dichtkunst is. Had hy geen ernst en boert door malkaar gemengd: beide niet dikmaals op een zelfden toon voorgedraagen, dan zou de Leezer 'er iets uit hebben kunnen leeren. Maar wat moet men nu uit dit Werk opmaaken? - Moet men gelooven, dat het werktuiglyke in de Dichtkunst, als de maat, de trant, het rym, enz. geheel nutteloos zyn, en tot die kunst niet behooren: zo als men uit het ironisch pryzen van die hebbelykheden moet besluiten? Of moet men het poëtisch proza voor het waare wezen der Dichtkunst houden, zo als zyne ironische verachting van hetzelve zal te kennen geeven? - Deeze en verscheidene andere zaaken blyven onbeslist, door de onbestendige redeneerwyze van den Schryver.

Op zommige plaatzen zou de Uitgeever den Autheur nog eenige voorbeelden hebben kunnen aangeeven, die wy nu in deeze Proeve niet ontmoeten. By voorbeeld, onder de Tooneelstukken, die in 't oorspronglyk enkel prosa, maar in de vertaaling Vaerzen zyn geworden, zouden ook behooren: Wilhelmina van Blondheim, en Fanfan en Klaas, beide van den Heer uylenbroek, ten ware de laatste met den lof niet gediend ware, welke een ander Dichter by deeze gelegenheid ontvangt, namenlyk: ‘Bertuch's E fride is niets dan een lap prosa, maar kasteleyn's Elfride is een keurlyk Treurspel.’ - Schoon wy niet gelooven, dat iemand, buiten den Schryver, bertuch's Elfride voor een lap, maar wel voor een geheel afgeweeven web prosa zal houden; kan men toch in zo verre met hem instemmen, dat kasteleyn's Elfride een keurlyk (wel uitgekozen) stuk is, welkers beryming driemaal meer waarde heeft dan het zamenstellen van een Waldheim, of andere soortgelyke Tooneelstukken; wier verscheiden Tooneelen, uit de Romans afgeschreven, en hier en daar met eene kleine verandering in den vorm, die het Tooneelspel vereischt, voorgedragen worden. Het berymen van uitmuntende Tooneelspellen voor onze Schouwburgen verdient veel meer aanmoediging dan het zamenstellen van zulke zogenaamde origineelen. Wil men het rym echter uit zodanige stukken verbannen, wy hebben 'er niets tegen, mits men de Dichters of Berymers, of hoe men ze ook begeert te noemen, alle even onpartydig behandele.

De Heer hoffham verhaalt, hoe zeker Kranken, gekweld werd met de derdendaagsche koorts, die, met den derden paroxismus en vervolgens, in poëtische stuipen uitbrak, zo

[p. 40]

dat de Lyder, geduurende elke koorts, een vloed van juist gerymde Vaerzen uitbraakte; welke rymkoorts de Heer abilgaard te Koppenhage, volgens de Gedenkschriften der Deensche Geneeskundige Maatschappy, genas door Assa foëtida en gummi ammoniak. Onzen Geneeskundigen, welken zodanige Patienten mogten ontmoeten, raaden wy enkel indachtig te zyn, aan het middel Ao. 1788 in ons Vaderland uitgekomen, namenlyk aan de Proeve eener Theorie der Nederduitsche Poezy; nadien men dezelve, in plaatse van Assa foëtida, kan gebruiken, dat toch met minder afkeer zal kunnen geschieden.