Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1791

Geschied- en Oudheidkundige Verhandeling over den oorsprong, benaamingen, plechtigheden, enz. der Zon- en Feestdagen, in verscheiden Christen-Kerken gebruiklyk, door C.PH. Sander,Leeraar der Luthersche Gemeente te Groningen; honorair Medelid van 't Genootschap te Helmstad, enz. Tweede Deel. Te Groningen by L. Huysingh 1790. Behalven het Voorwerk en Register, 260 bladz. in gr. Octavo.

Het geen wy, nopens het bedoelde van den Eerwaerden Sander, in 't opstellen van dit Werkje, en het nuttige leerzame gebruik, dat men 'er van maken kan, by de afgifte van het eerste Deel gezegd hebben^(*), slaet ook volkomen op dit tweede Deel, als waerin hy zyne toen aengevangen naspeuringen, op de eigenste wyze, vervolgt en voltrekt. - In 't eerste Deel, naemlyk, bragt hy, na ene voorafgaende algemene beschouwing, zyn onderzoek, volgens de inrichting van het Kerklyk Jaer, beginnende met den zogenoemden Advent, tot op het invallende Paesche: dit doet hem nu, met het vieren van 't Paeschfeest aenvangende, voortgaen met zyne verklaring van 't geen den Kerkdienst, op de overige Zondagen, mits-

(*) Zie N. Alg. Vad Letteroef. III D. bl. 568.

[p. 7]

gaders op den Hemelvaertsdag en het Pinksterfeest betreft, tot op het afloopen van 't Kerklyk Jaer. - Voorts verleent hy ons ene soortgelyke ontvouwing van 't geen, in de ene Kerk min en de andere meer, gebruikelyk is, met opzicht tot de Dagen den Apostelen gewyd, en andere Feest- of Heilige Dagen. - Hiernevens voegt hy, daer hy in 't eerste Deel gehandeld had over de Euangelien, of het gebruik van Euangeliesche teksten, zyne navorschingen over dat der Epistelen: waerin hy ons aentoont, welk een gebruik men, van tyd tot tyd, in vele Kerken, gemaekt heeft, van ene verzameling en rangschikking van Teksten, die men Epistelen noemde, om dat ze groodyks ontleend zyn uit de Apostolische Brieven, hoewel 'er ook enigen uit de Schriften der Propheeten, de Handelingen der Apostelen, en de Openbaring van Joannes, onder voorkomen. - Wyders deelt hy ons, als ene nalezing, nog mede, etlyke Byvoegzels, gaende over enige byzonderheden, die alvoorens niet gade geslagen waren; of welken aen het voorgestelde, nopens een en ander onderwerp, een nader licht byzetten. Onder dezelven is, voor het meerondeel onzer Lezeren, bovenal opmerkelyk, het geen zyn Eerwaerde bybrengt wegens een voorslag ter verschikkinge van het Paeschfeest in 't jaer 1724, en later; het welk ons beweegt om enigermate stil te staen op het geen onze Autheur daeromtrent, al by den aenvang, gemeld, en in deze Byvoegzelen voorts aengewezen heeft.

De Eerwaerde Sander, in zyne ontvouwing van 't vieren van 't Paeschfeest, een bericht gegeven hebbende van de vroegere verschillen den Christenen, over den juisten tyd dier Feestvieringe, tekende verder, met betrekking tot den lateren tyd, aen, dat de Duitsche Protestanten, niet genegen zynde om de bevelen van den Roomschen Paus te eerbiedigen, de verbeterde jaerrekening van Paus Gregorius den XIII, (in 't jaer 1582, op deszelfs gezag, onder de Catholyken ingevoerd,) weigerden aen te nemen. Zy hielden zich des aen de gebruikelyke Juliaensche Jaerrekening, en bleven daerby, tot dat zy, in 't jaer 1699, op den Ryksdag, te Regensburg, ene verbetering van den Almanach vaststelden, en daerby wel byzonder bepaelden, dat men voortaen den tyd van Paesche niet naer den Gregoriaenschen Tydwyzer, door de Epacten, maer, volgens de Rudolphinische Tafelen, zo lang 'er gene nauwkeuriger uitgevonden wierden, Sterrekundig zou berekenen. Terwyl intusschen de Catholyken, en ook hier en daer, in andere

[p. 8]

Gewesten, enige Protestanten zich van de Gregoriaensche rekenwyze bleven bedienen, moest dit noodwendig ten gevolge hebben, een verschil in de bepaling van den Paeschdag; 't welk reeds tweemael in deze Eeuw plaets gehad heeft, te weten, in de jaren 1724 en 1744; waarby ook ene andere bedenkelykheid kwam, in de jaren 1771 en 1778; waeromtrent zyn Eerwaerde het volgende bybrengt.

‘In de twee Jaaren, namentlyk 1724 en 1744, was het, naar de juiste Sterrekundige Berekening, op Zaturdag den 8^sten April 1724, en op Zaturdag den 28^sten Maart 1744, doch naar den Gregoriaanschen Tydwyzer, den 9^den April en den 29^sten Maart, Volle Maan. Hieruit ontstond eene verschillendheid van Tyd, op welken het Paaschfeest moest gevierd worden, en vervolgens van alle de beweeglyke Feesten, die van 't vieren van het Paaschfeest afhingen, in het Duitsche Ryk, tusschen de Protestanten en de Roomsch-Catholyke Christenen. Dit moest natuurlyk ook veele onaangenaamheden, tusschen die beide verschillende Geloofsbelyders, veroorzaaken, dewyl het Paaschfeest, door de Protestanten, acht dagen vroeger wierd gevierd, dan zulks by de Roomsch-Catholyken geschiedde. En, hoewel op den Ryksdag te Regensburg, den 23^sten January 1723, en den 26^sten January 1743, op den Ryksdag te Frankfort, een Besluit daaromtrend onder de Protestantsche Ryksstenden was genomen, ook de Keizer zelf zich in het eerste geval 'er mede bemoeid-had, en daarvan aan de Vorsten van het Ryk behoorlyk was kennis gegeeven, met verzoek het zelve aan te neemen, wierd nochtans dit Besluit, door de Roomsch-Catholyke Ryksleden, in hunne Staaten en Landen, tegengesproken, en de uitvoering daarvan verboden.

In het Jaar 1743, schreeven de Protestantsche Ryksstenden, in dien tyd te Frankfort vergaderd, een Brief, gedagtekend den 26^sten January, aan H.H.M. de Heeren Staaten Generaal der Vereenigde Nederlanden, (het welk ook in het Jaar 1723 was geschied,) als ook aan de Protestantsche Cantons in Switzerland, om het Paaschfeest in hunne Landen, in het Jaar 1744, op den 29^sten Maart te laaten vieren. - Doch, in de Landen der eerstgenoemde Mogendheden, is hierin, in beide die Jaaren, geene verandering gemaakt, maar, den Gregoriaanschen Tydwyzer volgende, door geheel Nederland, op den 5^den April van het Jaar 1744, Paaschen gevierd. De laatste integendeel, de Switzersche Cantons, hebben het Ryksbesluit der Protestanten aangenomen, en op den 29^sten Maart van het Jaar 1744, het Paaschfeest gehouden. -

[p. 9]

Dus vierde men het zelve in de Vereenigde Nederlanden, in het Jaar 1744, acht dagen laater, dan het in de Switzersche Cantons, en in andere Protestantsche Gemeentens, wierd gevierd.

In het Jaar 1771, was het op den 29^sten Maart, zynde Zaturdag, des Namiddags, ten 4^u. 18^m., Volle Maan, en dewyl alsdan het Christelyk Paaschfeest met het Paaschfeest der Jooden, op éénen dag zoude moeten gevierd worden, is hierover wederom eenige bedenking by de Vergadering op den Ryksdag geweest, en voorgesteld, om het zelve acht dagen uit te stellen, naar de Kerkvergadering te Nicaea gehouden^(*). Doch dit was van geen verder gevolg, en in het Jaar 1771, wierd het Paaschfeest, overal, op den 30^sten Maart gevierd.

In het Jaar 1778, moest het Paaschfeest der Christenen, met dat der Jooden, op éénen dag invallende, gelyktydig met dezelve gevierd worden, het geen nochtans tegen het Besluit der Kerkvergadering van Nicaea zoude aanloopen, en het zelfde is ook in het Jaar 1798, te verwachten; doch hierin was reeds door de Vergadering der Ryksstenden, in het begin van deze Eeuw gehouden, voorzien en vastgesteld, dat in die Jaaren het Paaschfeest der Christenen, acht dagen laater, zoude gevierd worden. Men vindt in de Acta Historico-Ecclesiastica nostri temporis, T. XII. p. 486, het Conclusum corporis Euangelicorum d.d. 16 Aug. 1775, betreffende het vieren van het Paaschfeest, in het Jaar 1778^(†).’

(*) Het gedrag der Asiatische Christenen, welken het Paeschfeest gelyktydig met de Jooden vierden, was den Christenen der Westersche Kerke zeer tegen de borst: men beweerde dat het wanvoeglyk ware, dat de Christenen hun Paeschlam nuttigden, op denzelfden tyd, als de geslagen vyanden van Christus hun Pascha aten. De daeruit ontstaende onenigheden hielden stand, tot op de Kerkvergadering van Nicaea, welke de gewoonte der Asiatischen afschafte, en vaststelde, dat de viering van 't Pascha, in alle Christen-Kerken, op denzelfden dag bepaald zou worden, naer ene diestyds gemaekte inrichting; wel uitdruklyk gadeslaende, dat de Christenen het Paeschfeest niet gelyktydig met de Jooden zouden vieren.

(†) Van deze Ryksbesluiten, en daerop gevolgde aenschryvingen, buiten het Duitsche Ryk, met derzelver verschillenden uit. slag, worden ons hier in de Byvoegzelen etlyke byzondere Stukken aen de hand gegeven. Het voorgevallene in Silesie en te Erfurt, in 't jaar 1744 toont, dat zelfs de Duitsche Protestanten zich alomme daeraen niet verbonden, maer hunne Christelyke Vryheid hielden. In Silesie vierde men, gelyk in de aengrenzende Koningryken, Poolen, Piuissen, enz. het Paeschfeest naer den Gregoriaenschen Tydwyzer, op den 5den April, terwyl het in Brandenburg, Saxen, en in het Ryk, naer de Sterrekundige berekening, op den 29^sten Maart gevierd werd. Hiertoe besloot men ook in het Ersurtsche, als oordeelende, dat de rust daerdoor best bewaerd werd; 't welk zelfs een herdruk der Almanachen aldaer te wegen bragt; dewyl de Almanachen, in de Euangelische Boekdrukkeryen te Erfurt, reeds naer de schikking der Euangelsche Stenden gedrukt waren.