Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1789

Waarneemingen over het kweeken, en 't veelvuldig huislyk gebruik, der dadelboomen. Door den Heer Des Fontaines, Lid van de Academie der Weetenschappen, enz.

De Dadelboomen, die zo onuitspreeklyk veel diensts doen op de Noordkust van Africa, groeijen aldaar bykans overal zonder onderscheid; maar men kweekt dezelve niet met zorgvuldigheid, dan over het Gebergte Atlas, om dat de warmte langs de Kust niet sterk genoeg is om de vrugten te doen rypen. Ik zal my thans niet verledigen, om de byzondere kenmerken, die deezen belangryken Boom onderscheiden, op te geeven: myn doel strekt enkel, om eenige Waarneemingen mede te deelen, over de wyze, waar op men de Dadelboomen in Barbanje kweekt, en de veelvuldige Huislyke gebruiken, waar in men 'er zich van bedient.

Het geheele gedeelte van Zaara, digt aan 't Gebergte Atlas gelegen, en het eenige van die wyduitgestrekte Woestyn, 't welk bewoond is, brengt niet dan een weinig Koorns voort; de zandige grond, steeds geschroeid door het blaakend Zonnevuur, onttrekt zich bykans te eenemaal aan den Koornbouw: men verzamelt 'er niets dan eene kleinen voorraad van Gerst, Mais, en Sorgo. De Dadelboom bekleed de plaats der Oogsten, voor de Inwoonderen dier Landstreeke, en verschaft bykans alleen hun Leevensonderhoud. Zy hebben, 't is waar, Schaapen; doch dewyl die Kudden geenzins talryk zyn, bewaaren zy het Wolvee, om de Vagt; daarenboven is het Schaapenvleesch ongezond in die heete Landen, en de Bewoonders, schoon onbeschaafd, hebben door de Ondervinding geleerd, dat het best was daar omtrent zich naar de regelen der Onthouding te gedraagen.

De Dadelboomen worden, zonder orde, op den afstand van twaalf of vyftien voeten, van elkander geplant, digt by Rivieren en Beeken, uit het zand wellende. Men ziet hier en daar Bosschen, die verscheide mylen in den omtrek haalen. De uitgestrektheid der Plantadien hangt doorgaans af van de hoeveelheid des waters, welke men

[p. 282]

kan bybrengen, om dezelve te bevogtigen: want de Dadelboomen beminnen zeer het vogt. Alle deeze Dadelbosschen zyn doormengd met Oranje-, Amandel-, Granaat- en Vygenboomen, die by de stammen der Dadelboomen opklimmen; de hette is sterk genoeg, om deeze Vrugten te doen rypen, schoon zy zeldzaam aan de straalen der Zonne zich vinden blootgesteld.

Langs de Beeken legt men, op zekere afstanden, Dyken aan, om den loop des waters op te houden, en 't zelve, door middel van Greppen, te kunnen leiden tot het binnenst van het Dadelbosch. Het getal deezer Waterleidingen is voor elk bepaald, en, op zommige plaatzen, zyn de Eigenaars, om 'er regt op te hebben, verpligt een jaargeld te betaalen, geëvenredigd aan het getal en de uitgestrektheid hunner Plantadien. Men draagt zorge, om den grond wel te bearbeiden, en een kring te delven rondsom den voet van elken Dadelboom, ten einde het water in eene te grooter hoeveelheid, en te langer, by denzelven blyve. In alle Jaargetyden bevogtigt men, van tyd tot tyd, de Dadelboomen; doch is daar mede het drukst bezig by de brandende Zomerhitte.

Nieuwe Plantadien van Dadelboomen worden doorgaans in den Winter aangelegd. Ten dien einde neemt men de Afzetzels der zodanigen, die de beste Dadels voortbrengen, en plant dezelve op een kleinen afstand van den anderen. Naa 't verloop van drie of vier jaaren beginnen deeze Afzetzels, als ze wel opgepast worden, vrugt te draagen; maar die vrugt is als dan nog droog, weinig smaaklyk, en zonder pit: niet voor het vyftiende of twintigste jaar bereiken zy den vollen groei.

De Dadelboomen, uit Zaad voortgeteeld, draagen nooit zo goede vrugten als die op de gemelde wyze geplant worden: die vrugten zyn altoos schraal, en slegt van smaak. Zy hebben ongetwyfeld veel aankweekens noodig, eer zy goed worden, en de tyd van verscheide Geslachten moet 'er verloopen.

Gezaaide Dadelboomen groeijen, in 't eerst, zeer sterk, en men heeft my verzekerd, dat ze op het vierde of vyfde jaar vrugt draagen. Men kapt de beneden Bladeren der Dadelboomen af, naar gelange dezelve opgroeijen, en laat altoos een brok van het blad, ter langte van eenige duimen, zitten; 't welk met den tyd een trap uitlevert, langs welken men zeer gemaklyk in den top kan klimmen. Deeze Boomen leeven, volgens het

[p. 283]

berigt der Arabieren zeer lang, ten bewyze hier van zeggen zy, dat men ‘in de Dadelboomen, wanneer dezelve den volkomen groei bereikt hebben, geene verandering ziet, geduurende het verloop van drie geslachten van Menschen.’

Het aantal van Wijfjes Dadelboomen, welke men aankweekt, is veel grooter dan dat der Mannetjes; dewyl ze meer voordeels opbrengen. De deelen ter voorteeling groeijen in de Dadelboomen, gelyk bekend is, op onderscheiden Stammen en deeze bomen staan in de Maanden April en Mey in bloey. De Arabieren kappen als dan de takken met Mannetjes bloemen af, om de Wyfjes met het zaadstof te bevrugten; zy maaken eene insnyding in den bast van elken tak die vrugt moet geeven, en steeken 'er een tak van een Mannetjes Dadelboom in; zonder die voorzorge zouden 'er geene dan misgewassen van voortkomen. In eenige streeken schudt men alleen de Mannetjes Bloemen over de Wyfjes. Die wyze, om de Dadelboomen te bevrugten is zeer oud, men vindt ze by plinius, als hy van de Palmboomen handelt, zeer naauwkeurig beschreeven.

Bykans is 'er geen gedeelte van den Dadelboom of het heeft zyne nuttigheid. Het Hout, schoon niet vast van nerf, duurt zulk een aantal jaaren, dat de Arabieren het voor onverderflyk houden. Zy vervaardigden 'er allerlei werktuigen van; het brandt langzaam, doch de koolen zyn naa het verbranden zeer heet, en geeven schoone warmte.

De Arabieren neemen de schors en de vezelagtige deelen der jonge Dadelboomen weg, en eeten het witte dat 'er binnen zit, 't welk zeer voedzaam is, en zuikeragtig smaakt. Dit eeten is bekend onder den naam van het Dadelmery. Zy eeten ook de Bladeren, als dezelve nog jong zyn, met Citroensap; de oude Bladeren worden te droogen gelegd, en dienen om 'er vloertapyten en ander vlegtwerk van te maaken, dat zeer veel gebruikt wordt, en waarmede men grooten handel dryft binnen in 't land. Van de kanten des Blads, waar 't zelve zich met den Stam vereenigt, komt een groot aantal dunne draaden van welke men Touw vervaardigt, en Doek zou kunnen weeven.

Men trekt ook uit den Dadelboom een wit Vogt, bekend onder den naam van Melk. Om dezelve te verkrygen, kapt men alle de Takken van den kruin van een

[p. 284]

der Dadelboomen, en naa daar verscheiden insnydingen gemaakt te hebben, bedekt men dezelve met Bladeren, op dat de hitte der zonne alles niet uitdrooge. Het Sap loopt af in een vat, voegelyk gehegt aan een ronde holligheid beneden die insnydingen, om 't zelve te ontvangen. De Dadelmelk heeft een zuikerzoeten smaak, wanneer dezelve versch is; dezelve verfrischt, en men geeft ze zelfs den Zieken te drinken, doch ze wordt doorgaans, in 't verloop van vier en twintig uuren, zuur. Tot deeze kunstbewerking, kiest men oude Dadelbomen; naardemaal het afhakken der Bladeren, en de groote hoeveelheid van Sappen uit den Boom loopende, dien uitputten, en meest al doen sterven. - De Mannetjes Bloemen van den Dadelboom dienen ook tot eenig gebruik; men eet ze, wanneer ze nog jong zyn, met een weinig Citroensap.

De Inwoonders der Woestyne trekken groote voordeelen van de Dadelboomen. Eenige deezer boomen draagen tot twintig Dadeltrossen; doch men heeft altoos de voorzigtigheid om 'er eenigen af te neemen, ten einde de overblyvende te sterker mogen groeijen. Men laat nooit meer dan tien of twaalf trossen op de sterkste Dadelboomen. Een goede Dadelboom word gerekend, in een gemeen jaar, tusschen de twaalf en vyftien Livres aan den Eigenaar op te brengen. Men dryft een sterken handel in Dadels binnen in 't land, en zendt eene groote menigte na Frankryk en Italie. Omtrent het einde van November, geschiedt de inzameling. Wanneer de Trossen van de Boomen afgesneeden zyn, hangt men ze op zeer drooge plaatzen, waar ze beschut zyn tegen de Insecten.

De Dadel, is een gezonde vrugt, zeer aangenaam van smaak, bovenal wanneer men ze versch heeft. De Arabieren eeten ze doorgaans zonder eenige toebereiding. Zy laaten ze droogen en hard worden in den zonneschyn, om 'er eene soort van meel van te maaken, welke hun ten voorraad dient, op de lange reizen, welke zy zomtyds door de woestyne doen. Dit eenvoudig voedzel is genoegzaam om hun een langen tyd te voeden.

De Bewoonders van Zaara trekken uit de Dadels daarenboven eene soort van Honig, zeer zoet en zuikeragtig van smaak. Om dien te verkrygen, kiezen zy Dadels uit wier vleesch het zagtste is, met dezelve vullen

[p. 285]

zy een groot vat, aan den bodem doorboord, zy drukken ze door een gewigt, van acht of tien ponden, 'er op te zetten. Het vloeibaarste gedeelte, 't welk door dit gat loopt, noemen zy Dadelhonig.

De Steenen zelfs, schoon van eene zeer harde zelfstandigheid, worden niet weggeworpen. Men geeft ze aan de Kameelen te eeten, als mede aan de Schaapen, naa dezelve fyn gemaalen, of in 't water geweekt te hebben.

Gelyk andere opgekweekte Boomen, geeven de Dadelboomen eene groote verscheidenheid van Vrugten, zo in gedaante, grootte, en hoedanigheid, als in koleur zelve. Men telt ten minsten twintig onderscheide soorten. De Dadelboomen zyn onderhevig aan het steeken van worm, en bederven zeer schielyk in vogtige en regenagtige tyden.

Uit alles, wat wy hier ter nedergesteld hebben, blykt, dat 'er in de geheele natuur misschien geen Boom gevonden wordt, welke tot zo dierbaare en zo veelvuldige gebruiken strekt als de Dadelboom.