|
| |
| |
| |
Aenmerkingen over de beschryving van den vergifboom, in het Maleitsch genoemd Pohoon Upas, die, volgens het verhael van N.P. Foersch, op het eiland Java te vinden zoude zyn.
Medegedeeld door Lambertus Nolst, M.D. en Lid van het Bataefsche Genootschap der Proef-ondervindelyke Wysbegeerte te Rotterdam.
(Vervolg en Slot van bladz. 109.)
3o. Uit het verslag dat foersch geeft, nopens de schikking ter verkryging van dit Vergif, kan men opmaeken, dat hy zeer onkundig was, van 't gedrag der Vorsten van Java, omtrent hunne Onderdaenen. Zy achten dezelven, namelyk, te gering, om 'er zoo veele pligtpleegingen mede te maeken. Zoo ras hun vonnis uitgesprooken is, wordt het ook ter uitvoer gebragt, en de ter dood veroordeelde sterft, met eene zekere blymoedigheid, door de handen van den geenen, aen wien de Executie wordt aenbevolen. Beulen of Scherprechters zyn daer niet bekend; maer ieder Javaen is verpligt zulks, indien deeze last hem wordt opgelegd, uit te oeffenen.
4o. In 't verhael zelve is, zo niet eene volstrekte tegenstrydigheid, ten minsten eene groote onwaerschynlykheid. Volgens het berigt van den ouden Priester, door hem opgegeeven, komt 'er van de tien afgezonden naauwlyks één te rug; en uit het geen foersch meldt, moet men denken, dat hy, in korten tyd, 'er nog al etlyken heeft zien wederkeeren; zonder dat men bemerkt, dat 'er iets buitengewoons, met opzigt tot het groot getal der teruggekeerden, plaets gehad heeft.
5o. Het geen hy verder meldt, wegens den Cipier en deszelfs naeuwkeurigheid, is ver van aenneemelyk. Men kent geen Cipier aldaer; en weet ook niets van zodanige schikkingen: ook worden de Gevangenhuizen op Java gewoonlyk bewaekt door het gemeenste volk, het welk noch leezen, noch schryven kan; en dus niet bekwaem is om zulke aentekeningen te houden.
6o. Indien men de vertaeling van het gesprek des ouden Priesters, nopens de eerste ontdekking van den Boom,
| |
| |
in overweeging neemt, weet men naeuwlyks, of men zich meer over de onbeschaemdheid dan over de onkunde van foersch moet bewonderen. Ik heb het my een en andermaelen, door kundige en eerlyke lieden, doen vertolken, en 'er wordt geen enkel woord in gerept wegens het verzoek van muhamed, veelmin van de geboorte deezes Booms op dit verzoek gevolgd. De woorden Toeloe Seratus, vertaeld door meer dan honderd jaeren, zyn in het geheel niet goed; Touloe is geen Maleitsch; en moet het, gelyk waerschynlyk is, Foujoe weezen, dan beteekent het zeven, en dus zeven honderd jaeren. Het geheele gesprek luid dan woordelyk dus:
‘Binnen myn eigen Alcoran, de nieuwste, is geschreeven, zeven honderd jaeren die verlopen zyn, dat daer menschen gewoond hebben, wier gruweldaeden zyn, dat zy hun vermengd hebben met Beesten, even als men met de Vrouwen doet.’
Of nu het woord daer te kennen zal geeven de plaets, waer de Boom zou moeten staen, kan de Schryver van het verhael alleen weeten.
En wat belangt dat de Maleyers deezen Boom zouden aenzien als een heilig werktuig van den grooten Propheet muhamed, om de Zonden des Menschdoms te straffen, is belaglyk; daer het Godsdienstig Stelzel der muhamedanen door soortgelyke vercierde fabelen ten hoogsten onteerd zoude worden. Ook woonen 'er, in de Bovenlanden, geene andere Maleyers, dan die voorheên door de Compagnie afgedankt en in 's Vorsten dienst overgegaen en gebleeven zyn. Voor het overige zyn het alle Javaenen, wier verdigtzelen van eenen Heidenschen oorsprong zyn.
7o. Om van de onbewoonbaerheid der Streeke een voorbeeld bytebrengen, moest de opstand by de Onderdaanen van den massay in het jaer 1775 dienen, en binnen den tyd van twee maenden zouden 'er, van een getal van zestien honderd derwaerds gevlugte Zielen, slechts twee honderd overig gebleeven zyn.
Doch zedert het jaer 1756, wanneer de Javasche oorlog een einde nam, en Massait, anders met regt genoemd Pangerang Mancoenagara, zich aen de Compagnie en den Keizer onderwierp, is dit Land altoos in eene stille rust en vrede geweest, zonder dat, noch in het jaer 1775, noch daerna, iets is voorgevallen, van het geene de Schryver hier verhaelt. Wel is waer, dat 'er in het
| |
| |
door hem gemelde jaer een gerugt ontstond, als of de Massait eenige onderneemingen wilde doen, doch het is gebleeken dat het een louter uitstrooizel is geweest, en dat 'er geen verstrooijing heeft plaets gehad.
8o. Indien men al verder het geene, zoo omtrent de onderrigting, die de misdaedigers, met opzigt tot de inachtneeming der winden, om zoo min mooglyk door het vergif des Booms aengedaen te worden, zouden erlangen, als omtrent de verzekering van de strafoeffening aen dertien van 's Keizers Byzitten, en de omstandigheden, die by deze gelegenheid plaets zouden hebben gehad, in persoon te hebben bygewoond, en de proeven met het Gif (almede, niettegenstaende de groote moeite, waarmede het ingezameld wordt, en de duurte van het zelve, door foersch verkreegen,) op Dieren genomen: - Indien men dit alles met oplettendheid naleest, zou men schier in twyffel geraeken of niet alles, het geen daer verhaeld wordt, echt ware. Doch indien men daerentegen het volgende overweegt, zal een ieder zich moeten verwonderen, hoe het in de herssens van iemand heeft kunnen opkomen van dergelyke vertellingen der waereld medetedeelen. Java is immers niet zoo geheel buiten de correspondentie, of het is wel mooglyk van juiste berigten te verkrygen omtrent zaeken, waeromtrent men een naeuwkeurig en opregt verslag begeert.
‘In het jaer 1776 zoude 'er dan eene strafoeffening geschied zyn aen dertien van 's Keizers Byzitten, - te Soura Charta, - op een plein van 's Keizers Paleis, - door een Lancet met het gif van de Upas bestreeken. - Dit Lancet zou gelyken naer een Kniplancet, het geen de Hoefsmeden gebruiken - en eindelyk zou 'er dan 14 dagen daerna aen zeven Maleyers, te Samarang, eene dergelyke strafoeffening gedaen zyn.’
Geen sterfling intusschen, zelfs niet het Opperhoofd, het welk van wegen de Compagnie aldaer woonachtig is, en daeglyks met den Keizer gemeenzaem omgaet, kan verzekeren, dat 'er op den gemelden tyd te Soura Carta de gezegde strafoeffening is geschied, en wel om deeze gewigtige reden, dat alle vonnissen, wegens Overspel, aen Bywyven der Vorsten, ter uitvoer gebragt worden, op eene plaets binnen de Cadaton, het derde plein in het Paleis, buiten de tegenwoordigheid van iemand anders, dan die het Vonnis uitvoert; en deeze is dan zelfs ook nog, op straffe des doods, verpligt zulks eeuwiglyk te zwygen.
| |
| |
Het Werktuig, waer door deeze Vrouwen ter dood gebragt worden, gelykt ook in geenen deele naer een Lancet. - Zeer bekend is het, dat men het zelve een Krits noemt, zynde doorgaens 12 á 14 duimen lang, en van eene slangswyze gedaente; het is zeer scherp, en wordt veelal vervaerdigd uit het zogenoemde Pamor, (eene weeke soort van Yzer,) komende van Bliton, Johor, Palembang, en meer plaetsen van den overwal van Java, terwyl daertoe ook gebruikt, daermede vermengd en samengesmeed wordt het oude Yzer, komende uit wrakken van Scheepén en andere gesloopte Vaertuigen. Deszelfs handvat wordt doorgaens van zeer glad bruinachtig of zwart Ebbenhout gemaekt, en dit is op eene cierlyke wys uitgesneeden. De wys nu, waerop men kritst is deeze: het scherpe einde wordt omwonden met katoen, of de Vorst geeft ook wel een teken met een weinig kalk, die altoos by de hand is, op de plaets die de diepte van de steek bepaelt, en die tot in het hart dient door te dringen; want de steek moet toegebragt worden in de slinker borst, twee vingeren breed onder de teepel. Doch dit nu en dan (het zy zulks met of zonder opzet mag geschieden,) wel eens mislukkende, worstelt de lyder nog uuren lang met den dood, ja zelfs zyn 'er wel voorbeelden van lieden, die door deeze bewerking niet gestorven zyn; zoo dat niet het Vergif, (waermede, volgens het gevoelen van sommigen, de kritsen zouden bestreeken worden, het geen zy Warangan noemen, en welk men met het Limoensap op de krits zoude wryven, doch het geen door anderen ontkend wordt, maer wel de juist gedaene steek, de eenige oorzaek van den spoedigen dood is.
Maer het verdient bovenal opmerking, dat op Samarang de Maleyers, even als andere vreemde Natiën, op de wys der Christenen, worden ter dood gebragt. Men heeft aldaer een tweederlei Regtbank, namelyk, den Raed van Justitie en den Landraed. Voor den eersten worden de Maleyers verhoord; en voor den laetsten, waerin de Gouverneur van Java voorzit, en die wyders uit agt andere Leden, zynde Regenten aen de Stranden, bestaet, worden de Javaenen als inboorlingen gevonnisd, naer de wys, die by deeze plaets heeft; terwyl de straffen veelerlei zyn, naermaete van de misdaeden; doch het kritsen is 'er het meest in gebruik. Hoe is het dus mooglyk, dat foersch op Samarang zeven Maleyers zoude hebben zien kritsen? - Risum teneatis Amici!!
| |
| |
9o. Om de gevaerlykheid en gewelddadigheid van het vergiftige van den Pohoon Upas nog een weinig verder te kunnen uitbreiden, moest dezelve niet slechts zyne kracht oeffenen, 10 of 12 Engelsche mylen in het rond, maer ook aen alle kanten zoodaenig omringd zyn door hooge bergen en digte bosschen, dat de labberkoeltjens juist speelende, door derzelver onderscheiden openingen, volgens het oordeel van foersch, in staet waren, om, door de verspreiding van het gif, veel toe te brengen aen de ongezondheid van het Eiland Java.’
Indien men echter naeuwkeurig onderzoek wil doen, zal ieder kunnen verneemen, dat Java noch zoo ongezond is, noch dat men immer iets nadeeligs van de vergiftige uitwasemingen van den Pohoon Upas aldaer ondervonden heeft. Dat men de Soldyboeken op die plaets raedpleege, over de weinige menschen die 'er jaerlyks sterven, en den hoogen ouderdom, die 'er de Europeërs bereiken.
10o. Het is 'er verre van af, dat de vermeerdering der ongezondheid van Java door den Pohoon Upas het eenige kwaed zoude zyn, 't welk die te wege bragt: ‘honderden Inboorlingen van dat Eiland, zoo wel als Europeanen, moeten 'er jaerlyks op eene verraderlyke wys, in- en uitwendig, door vermoord worden. - Elk man van aenzien moet een dolk of ander wapen, met het vergif beladen, hebben. - De Maleyers moeten in oorlogstyden de bronnen door de Gom van den Upas vergiftigen, en door deeze verraderlyke handelwys zouden de Europeanen zeer veel in den laetsten oorlog geleeden hebben.’
Intusschen kunnen wederom de Sterfboeken, op Java gehouden, ten vollen bewyzen, dat het getal van Europeërs, die aldaer jaerlyks sterven, niet zeer groot is. - Men kent byna geen voorbeelden van Europeërs, die op Java, langs den openbaren weg, om het leven gebragt zyn; en 'er heerscht eene zeer vertrouwde en gemeenzaeme ommegang tusschen de Javaenen en Europeërs, zonder dat de laetste de eerste wantrouwen.
Het is een grove misslag, dat ieder man van aenzien een dolk of ander wapen, met dit Vergif beladen, heeft; alle de Javaenen, van den Vorst tot den geringsten arbeider, hebben een krits, die door niets anders aengezet wordt, dan die van de eerste Hovelingen; en, zoo ik wel onderrigt ben, geschiedt zulks door het reeds gemelde Warangan. Voor het overige is het onderscheid
| |
| |
der kritsen meestal in derzelver maeksel van lengte, breedte en handgreepen, geleegen, en men heeft 'er nooit van het Vergif van den Pohoon Upas hooren spreeken.
En wat het vergiftigen der bronnen, in den laetsten Javaschen Oorlog, betreft; de geschiedenis van den laetsten is zeer naeuwkeurig en omstandig beschreeven, door den Heer nicolaes hartingh, geweezen Gouverneur van Java; doch hy meld niets van het geen de Europeërs zoo sterk in dien tyd zonden geleeden hebben: en waerom zoude dit in een dergelyk juist geschiedverhael niet gedaen zyn?
11o. Dan, daer het eenigermate vreemd konde voorkomen, dat men van een Boom, met zulke wonderbare en vreeslyke eigenschappen voorzien, tot nog geen voldoend berigt gekreegen had, moest men melden: ‘dat Java over het algemeen voor een zoo ongezond Eiland gehouden wierd, dat vermogende Reizigers 'er niet lang toeven: - dat de meeste Reizigers naer dit waerelddeel slechts gaen om hun handelbelang voort te zetten, niet om de Natuurlyke Historie te beoeffenen, en de Weetenschappen te bevorderen: - en eindelyk, dat anderen alleen poogen hun geldbehoeften voldoening te verschaffen.’
Geen plaets is 'er intusschen in de Oost-Indiën, die door de Europeërs zoo vaek van buiten- als binnenwaerds bereisd wordt als Java, zelfs tot in en aen de uiterste grenzen. Wel is waer, dat eenigen dit doen uit noodzakelykheid, doch anderen integendeel uit louter vermaek; daer het Land (over het geheel genomen,) aengenaem is, en voor zeer gezond gehouden wordt. Doch gesteld zynde, dat 'er geen dan handeldryvende Lieden derwaerds gingen, is het dan wel gemaklyk te begrypen, dat geen hunner ooit in de geleegenheid, of dat zy allen zoo ontbloot van alle lust zouden geweest zyn, om iets weezenlyks van dien Boom te hooren, en niets daer van, het zy aen voorname Lieden op Java, het zy aen de geleerde waereld, mede te deelen? - Daerenboven is het eene onwaerheid, dat 'er by sommige bewooners van Java geen zugt zoude heerschen, om de Weetenschappen met nieuwe ontdekkingen te verryken; daer juist het tegendeel plaets heeft. Niet zeer lang geleeden, deed men nog een naeuwkeurig onderzoek naer den jongst op Java gesprongen Berg; men deelde de beschryving en afteekening van het geval mede aen den Hoogedelen Heer alting. Nu en dan doet men 'er nieuwe ontdekkingen; doch deeze zyn van al te geringe waerde, om 'er de Natuurlyke Historie verder door
| |
| |
uit te breiden; men oordeelt daer ter goeder trouwe te moeten handelen, om de Weetenschappen niet door verdigtzelen en onwaerheden twyffelachtig te maeken.
12o. en eindelyk. Om het verhael waerschynlyker te maeken, moest 'er ‘op de kust van Macassar ook een soortgelyke vergiftige Boom, schoon veel minder geweldig en kwaedaertig dan de Pohoon Upas op Java, zyn.’
Het is waer, dat 'er van een vergiftigen Boom op Macassar veel gesprooken wordt; dan zoo lang men geen zekerer berigten omtrent denzelven van daer ontvangt, worden wy genooddwangd het bestaen van deezen ook nog in twyffel te trekken.
Zie hier dan, zoo ik meene, duidelyk aengetoond, hoe getrouwlyk (volgens de verzekering van foersch,) de omstandigheden, rakende dit voorwerp, te boek gesteld zyn; en hoe zeer de Leezers op de goede trouwe van den Schryver hebben kunnen staet maeken. - Voor het overige betuige ik nogmaels geen ander oogmerk, met de mededeeling deezer wederleggende Aenmerkingen, gehad te hebben, dan alleenlyk om myne Landgenooten, die hierin eenig belang mogten stellen, niet langer in den verkeerden waen te doen blyven, dat 'er waerlyk een Vergifboom, van eenen allezins wonderbaeren aert, op Java gevonden worde.
|
|
Auteursrechtvrij